|
Umar xayyom kalendari.
Umar Xayyom o‘rta asrlardagi Sharqning buyuk olimlaridan biri. U nafaqat shoir, balki ruboiylar muallifi, matematik, astronom va filosofdir. U 1048 yil Nishopur (Xuroson da tug’ilib, shu shaharda 1131 yil vafot etgan. Ajoyib talantli Umar Xayyom Saljuqiylar sultoni Malikshox saroyiga taklif qilinadi.
Saljuqiy turklar XI asrning 30 yillariga Xurosonga ko‘chib, tez orada kuchli mavkega ega bo‘ldilar hamda 1038 yili Nishopurni egallab, Saljuqiylar davlatiga asos soldilar. 1157 yilga qadar Xurosonda hukmronlik qildilar.
Umar Xayyom u yerda astronomiya va matematika bilan shug’ullanadi, shuningdek she’rlar yozadi. 1076 yil Umar Xayyom va uning yordamchilari uchun Malikshox tomonidan poytaxt Isfaxonda astronomik rasadxona – o‘sha davrning yirik inshootlaridan biri qurildi. Bu rasadxona 1092 yil Sulton vafotiga qadar faoliyat yuritdi. Umar Xayyom rahbarligida “Malikshoxning astronomik jadvali” (“Ziji Malik Shox” tuziladi. Shulardan jadvalda yuzta yorqin yulduz qayd etilgan.
Qadimgi Eronda bir vaqtning o‘zida bir necha kalendar turlari Quyosh va oy kalendarlari qo’llanilgan. Bu haqda Abu Rayxon Beruniy “Qadimgi Xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida yozib qoldirgan: “Eronliklar ishlatadigan oylarni bayon etishdan boshlab mana shunday deyman: Har bir yil oylarining soni o‘n ikkita, poq tangri ham o‘z kitobida: “Xudo osmon va yerni yaratgan kundan beri oylar soni o‘n ikkita. Xudoning kitobida shu”, - degan. (“Tavba” surasi, 36 (38 - oyat. Bu haqda bir millat boshqasiga kabisali yillardan boshqada ixtilof qilmagan.
Eronliklar ishlatadigan oylar ham o‘n ikkita...
Eron oylarining har biri o‘ttiz kun bo‘lib, har bir kunning 43 eron tilida alohida nomi bor...
Eronliklarning aytishlaricha, Zardusht yillarga chorak kunlardan yig’ilgan oylarni qo’shgach, zamon yana o‘zining ilgarigi holiga qaytgan. Zardusht eronliklarga o‘zidan keyin ham shunday qilishga buyurgan, ular Zardusht buyrug’iga bo‘yso‘nganlar”.1
Keyinchalik asosan hijriy-shamsiy yil kalendari keng amal qilgan. Bir yil 12 oy 30 kun bo‘yicha bo‘lingan. Yilning 12 oyi cho‘zilib, unga qo‘shimcha besh kun qo‘shilgan.
Yangi yil kuni, har doim bahorgi tengkunlikka to‘g’ri kelishi kerak edi. Kalendarlar orasidagi farq va tabiat xodisalari katta qiyinchiliklarni, noaniqliklarni keltirib chiqardi.
Malikshox kalendarni tartibga keltirish ishini taniqli astronom va matematiklar zimmasiga yuklab, ularning ishiga raxbarlik qilishni Umar Xayyomga topshirdi. Ularga yil boshini bahorgi tun-kun tengligiga (Navro‘z muvofiq keltirish qo’yilgan edi. Buning uchun 366 kundan iborat kabisa yili kiritiladi.
Umar Xayyomning kalendariga Fransuz inqilobi davrida amal qilinganligi haqida fikrlar mavjud.
Uning kalendar islohoti haqida Ulug’bekning “Kuragoniy jadvali”da, shuningdek Ozarbayjonlik buyuk matematik va astronom Nasriddin at-Tusiy (1201-1274 rahbarligida XIII asrning ikkinchi yarmida Maraka rasadxonasida tuzilgan “Elxoniylar jadvali”da ham ma’lumot berilgan.
Bu kalendar Umar Xayyom kalendari deyilishi bilan birga, kо‘pincha Malikshox sharafiga Jaloliy kalendari deb ham yuritilgan.
Umar Xayyom kalendarida kabisa yillari hisobi Yulian kalendaridan farq qiladi. Unda 28 yil ichida Yulian kalendaridagidek har tо‘rtinchi yili, keyingisi о‘ttiz ikkinchi yilda emas, balki besh yil о‘tkazib о‘ttiz uchinchi yilda qо‘shiladi. Demak, Yulian kalendari bо‘yicha 32 yilda sakkizta kabisa yili bо‘lsa, Umar Xayyom kalendarida 33 yilda sakkizta kabisa yili bо‘ladi, ya’ni:
365·25 + 366·8 = 12053 sutka
12053:33 - 365.2424 sutka
Bu esa tropik yildan 0.0002 sutka ortik, xolos. Umar Xayyom kalendarida 4500 yildan ortiq vaqtda bir sutka xato kelib chiqadi. Umar Xayyom kalendari Eronda 1079 yil 15 martdan ( Malik erasi XIX asrning о‘rtalarigacha qо‘llanilgan.2
Umar Xayyom o‘zining “Navro‘znoma” kitobida ham “Navro‘z” bayrami tarixi, Eron kalendaridagi barcha oylarga tavsif bergan. Uning nomlanishini tushuntirgan, shuningdek Eron kalendari tarixini qisqacha izohlagan.
Xulosa
Xulosa qilib aytilganda, Umar Xayyom ijodidan darsdan tashqari ishlarni tashkil qilishda, oily ta’lim muassasalarining o’zbek tili va adabiyoti, matematika darslarida foydalanish talabalar tasavvurini kengaytirishda, qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirishda samarali ta’sir etuvchi omil bo’lib xizmat qiladi.
Umar Xayyom o‘rta asrlardagi Sharqning buyuk olimlaridan biri. U nafaqat shoir, balki ruboiylar muallifi, matematik, astronom va filosofdir. U 1048 yil Nishopur (Xuroson da tug’ilib, shu shaharda 1131 yil vafot etgan. Ajoyib talantli Umar Xayyom Saljuqiylar sultoni Malikshox saroyiga taklif qilinadi.
Saljuqiy turklar XI asrning 30 yillariga Xurosonga ko‘chib, tez orada kuchli mavkega ega bo‘ldilar hamda 1038 yili Nishopurni egallab, Saljuqiylar davlatiga asos soldilar. 1157 yilga qadar Xurosonda hukmronlik qildilar.
Umar Xayyom u yerda astronomiya va matematika bilan shug’ullanadi, shuningdek she’rlar yozadi. 1076 yil Umar Xayyom va uning yordamchilari uchun Malikshox tomonidan poytaxt Isfaxonda astronomik rasadxona – o‘sha davrning yirik inshootlaridan biri qurildi. Bu rasadxona 1092 yil Sulton vafotiga qadar faoliyat yuritdi. Umar Xayyom rahbarligida “Malikshoxning astronomik jadvali” (“Ziji Malik Shox” tuziladi. Shulardan jadvalda yuzta yorqin yulduz qayd etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
