Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

R
– (a) rak (i) rak turk ajirak, gagaus t dararak no‘g‘oy t ag‘rok.
S
– sg‘, sl, smq, sml, smn –su tat kaksu, alsu (razavatoy) bu qadimgi shakl 
kaksil, qыzыlsыmaq (qirg‘), bujuksыmal (oltoy) sarig‘sыman. 
Ch
– chq, chl, chlrq, chlt darҗa (turk uzkovatiy) aqsha (qoz, oq) znsha (tat, 
uzun) sarg‘ch (o‘zb), guzelҗik, jukseҗik, bujuҗek (turk), akchыl, gakchul, (turk), 
aqshl, kakshilt (qaz) 
Sh
– ыsh / ish o‘zb oqыsh, kokish, qirg‘ kogush mыn / shыn azerb garashыn, 
kokshin (q.turk). sifatning ozaytirma darajasini(ifodalovchi) yokm kmchraytirish 
ma’nosini ifodalovchi affikslarning kelib chiqishi hali ham tarixiy muammodir. 
Deyarli har bir affiks o‘zining murakkab tuzilishga ega. 
Ayrim turkiy tillarda o‘xshashlik ifodalovchi ifatlar mavjud bo‘lib, dastlabki 
ozaytirma ma’nodan yuzaga kelgan. 
Ms: turk yerkeksi (mujestvennыy) yeshilsi zelen ovatыy belsig‘ (knejeskiy), 
maymunsu, qulasыg‘, tuva demirzig‘
3. Prigatelnыe oznachayuщie slonnost k chemu – libo
-chы / chi - shor urushchu, alt qatqыchы (kuluvchan), ujquchi
–chan / chenan - ishchan, ko‘ngilchan, altoy achыncha: h
-chыl / chil – dardchil, azer ishchil, qirg‘ ojchul,
-qaj / kej alt ыjlaqaj (yig‘loqi) 
- qach turk juzgej (suzuvchan), utangach (uyat) 

---

- saq / zaq alt araqыzaq, tuva ojunzaq, qirg‘ yurumsak. 
Bu yasalishi ham belgining to‘la emasligini ma’nosi asosida yuzaga kelgan. 
Chunki har ikki kategoriyaga kiruvchi affikslar mavjud. 
Ms: qirg‘ aqchil, azerb ishchil, qirg‘ sarg‘ыch, qozoq srqaj (serovatiy) 
4. Fe’l asosdan yasalgan sifat. 
Turkiy bobotilda feel asosli sifatlar bo‘lib, sifatdosh deb nomlangan. Lekin 
ular hozirgi turkiy tillardagi sifatdoshdan farq qilgan. Ular zamonni, nisbatni 
bildirmasdan, faqat harakatning qandaydir sifatini ifodalagan.
Bu qadimgi fe’l asosli smfatlar turg‘un bo‘lmay, ular ot yoki sifatga aylangan. 
Fe’l asosli sifatlar alohida affikslar orqali yasalgan. 
-ma / me: yozma, turk arme, tat qushma,
- ыq / ik: tuva uzuk, qirg‘ jabыq, buzuq, tuzik, turk achыk, 
- qan azerb, chalыshgan, so‘lg‘in, kesgin (azerb), qirg‘ azg‘ыn, turkch 
kыrg‘in, shapkыn (qoz) chapqin 
- ag‘an / - echen: azerb jamag‘an, turkm durag‘an bu qo‘shimcha doimiy 
sifatni (neredko).? 
- ыn / in: butin, butun, qirg‘ uzun predmetdagi
- ach / ech, - ыr / ir: bu qo‘shimcha doimiy belgi hususiyatni bildiradi.
Ms: turk, o‘zbek, turkm, jarar (azerb) aqar, tat qa
o
jnar. 
Qыr / qir – g‘ыr/gir o‘zb. topqir, o‘tkir, olg‘ыr kabi oltoycha bilgir. 
5. Olmoshdan yasalgan sifatlarning asosiy xususiyatlari. 
Turkiy tillarda olmoshdan yasalgan sifatlar o‘xshatish affiksi yordamida 
yasalagan: - dag‘, - dыg‘/; - daj – dыy: uyg‘ andaq, qandag‘; drev tyurs, andag‘, 
mundag‘, qirg‘ mindaj, oshondaj, tat shundj, alt qandыj (qanday) qardыj, ajdыj, 
6. Privativ sifatlar shor va yokut tilidan boshqa barcha turkiy tillarda bir xil 
yo‘l bilan, ya’ni otga – siz qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi.
Ms: tat a
o
jsыz, urmansiz, azerb turkm gujsuz qirg‘ su: suz, turk tatsыz 
privativ sifat yasovchi – siz qo‘shimchasining kelib chiqishi hali ham ochiq 
qolmoqda.