Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

poema»,  «Minoralardagi bayroqlar»,  « 0 ‘ttizinchiyillar marshi»,  «Ota- 

onalar  kitobi»,  «Bolalar  tarbiyasi  trisida  leksiyalar»,  «Ta’lim- 

tarbiya  tajribasidan  ba’zi  xulosalany  kabi  asarlarida  va  bolalar 

tarbiyasiga  oid  bir  qator  metodik  tavsiyalarida oiladagi  tarbiya  ishlari, 

intizom,  ota-onalar  obro‘si,  mehnat  tarbiyasi,  jismoniy  tarbiya,  o‘yin, 

madaniy  malakani  oshirish  kabi  dolzarb  mavzularda  yozilgan  bo‘lib, 

unda  yoshlami  chidamli,  irodali,  quvnoq,  axloqli,  hech  qanday 

qiyinchiliklardan 

qo‘rqmaydigan, 

haqiqiy 

vatanparvarlar 

qilib 

tarbiyalash g‘oyalari ilgari surilgan.

Badiiy  pedagogik  asar  sifatida  jahon  adabiyotida  «Pedagogik 

poema»ga  teng  keladigan  asar yo‘q.  Bu  kitob  kishiga cheksiz  ishonch

673

---

va  jtnuhabbat,  insonparvarlik  ruhi  bilan  sug‘orilgan,  muallif  unda 

kishilami  qayta  tarbiyalash,  jamiyatimizning  faol  a’zolari  qilib 

tarbiyalashda  yangi  pedagogik  tajribani,  ish  usullari  va  metodlarini 

batafsil tasvirlab bergan.

«Pedagogik poema» -  bolalar jamoasi hayotini realistik asosda har 

tomonlama  keng  tasvirlab  bergan  asardir.  Kitobning  mavzui  boqimsiz 

bolalar  koloniyasidagi  hayot,  tarbiyachilaming  faoliyati,  ayrim 

qahramonlaming tarjimai  holi,  tarbiyasi  buzilgan  bolalardan yangi  mh, 

yangi  axloqqa  ega  boigan  barkamol  kishilar  tarbiyalab  yetishtirish 

uchun  kurashdan  iboratdir.  Kitobning  qahramoni  murakkab  voqealami 

boshidan kechirgan bolalar jamoasidir.

Boqimsizlik taqdiri azal emas, u turmushni chalkash, xato y o i bilan 

olib  borishdan  kelib  chiqadi,  bu  yoiga  tushib  qoluvchilar  aqliy 

tomondan zaif emas, axloq jihatidan qiyin tarbiyalanuvchilar ham emas. 

Ulaming  tarbiyasi  ustida  jiddiy  qayg‘urilsa,  ulardan  ajoyib  talantlar 

yetishib chiqadi, deb ta’kidlaydi yozuvchi.

A.C.Makarenko  bolalami  yakka  tartibda  o‘rganishga,  boialar 

jamoasini  tuzishga  alohida  e’tibor  beradi.  Uning  fikricha,  o‘qituvchi 

bolalar  jamoasini  uyushtira  olsa,  u  jamoa  pedagogning  ishonchii 

yordamchisiga aylanadi,  shu jamoa yordami  bilan  pedagoglami  chuqur 

o‘rgana oladi.

A.S.Makarenko  fikricha,  «kollektiv  —  sotsial  tirik  organizm...  u 

o‘zining  organiga ega,  unda vakillar bor,  mas’uliyat bor...  Bir-birlariga 

nisbatan  bogianish  bor,  agar  bular  boimasa,  bolalari  jamoasi  ham 

boimas,  unda  yolgiz  bosh-boshdoqlikkina  boiar  edi».  U  o‘zining 

tarbiya  tizimini  Gorkiy  nomli  bolalar  koloniyasida  to‘la-to‘kis  amalga 

oshira  oldi.  Masalan,  u  har  qanday  og‘ir  va  «ko‘ngilsiz»  ishni  ham 

bolalar va otryadlar o‘rtasida navbat bilan taqsim etar edi.  Ko‘ngilli  va 

ko‘ngilsiz, og‘ir va yengil boiishidan qat’i nazar, zamr, foydali boigan 

har  qanday  ishni  zavq  bilan  bajarishga  bolalami  odatlantirar,  ulaming 

mehnat  malakalarini  oshirib  borar edi.  Makarenko  o‘zining  ko‘p  yillik 

pedagogik  faoliyati  davomida  bolalar  jamoasini  yaratish  sohasida 

tinmay ishladi va uni nazariy va amaliy jihatdan asosladi.

Xullas,  A.C.Makarenkoning  maktab-maorif  tizimini  takomillash- 

tirish, mustahkamlash sohasida olib borgan ishlari, yaratgan nazariyalari, 

yozib qoldirgan pedagogik asarlari yildan-yilga o‘z dolzarbligini tobora 

oshirmoqda,  mamlakatimizda  pedagogika  fanidagi  vazifalami  hal 

qilishda  . uning  tajribalari,  boy  pedagogik  merosi  hali  hamon 

dasturulamal boiib turibdi.

674

---

Vasiliy  Aleksandrovich  Suxomlinskiy  (1918-1970)  maktabda 

o‘ziga topshirilgan bolalami tarbiyalash, ulami xalqparvar,  insonparvar, 

mehnatsevar,  Vatanni  himoya  etishga  doimo  tayyor,  qalbi  olov  va 

barkamol  avlod qilib tarbiyalashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi va bu 

vazifalami amalga oshirish uchun umrining oxirigacha ijodiy ishladi.

V.A.Suxomlinskiy  39  yoshida  (1957-yil)  pedagogika  fanlari 

nomzodi  ilmiy darajasini olishga muvaffaq bo‘ldi.  Shu davrdan boshlab 

uning  tarbiyani  turli  masalalari  yuzasidan  ko‘plab  maqola,  risola, 

monografiyalari  e’lon qilina boshlandi.  Uning  ilmiy  pedagogik  asar va 

maqolalari ota-onalami ham, o‘qituvchilami ham qiziqtira boshladi.

0 ‘qituvchi  -   olim  Suxomlinskiy  tarbiyani  yaxshilash,  samarali 

natijaga  erishish  va  davrimizning  munosib  fuqarolarini  yetishtirish 

uchun  har  bir  bolaning  qalbini  bilishni  hayotning  qonuni  qilib  oldi  va 

umr bo‘yi unga amal qildi. Pavlish maktabi oddiy edi, uni Suxomlinskiy 

ilg‘or maktabga aylantirdi.

Shunday  qilib,  G‘arbiy  Yevropada  Yan  Amos  Komenskiy,  Iogann 

Genrix  Pestalossi,  Robert  Ouen,  Iogann  Gerbart,  Adolf  Distereg, 

Konstantin  Dmitrievich  Ushinskiy,  Lev  Nikolaevich  Tolstoy,  Anton 

Semenovich  Makarenko,  Vasiliy  Aleksandrovich  Suxomlinskiylaming 

ta’ lim-tarbiyaning roliga bergan baholari katta ahamiyatga egadir.

8.3. 

RIVOJLANGAN XORIJIY DAVLATLAR TA’LIM 

TARAQQIYOTINING ASOSIY YO‘NALISHLARI VA 0 ‘ZIGA 

XOS XUSUSIYATLARI

Istiqlol tufayli jahonga yuz ochgan 0 ‘zbekiston Respublikasi uchun 

bugun  dunyodagi  taraqqiy  etgan  xorijiy  davlatlar  ta’lim  tajribasini 

o‘rganish  va  bizga  ma’qullaridan  foydalanish  imkoniyatlari  g‘oyat 

keng boiib, bu borada mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli 

ishlar diqqatga sazovordir.

Quyida  rivojlangan xorijiy davlatlar taiimi  tizimi  taraqqiyotining 

asosiy  yo‘nalishlari  va  o‘ziga  xos  xususiyatlari,  ular  tajribalari 

to‘g‘risida batafsil maiumotlar berishga harakat qilamiz.

AMERIKA QO‘SHMA SHTATLARIDA TA’LIM TIZIMLARI

Mamlakat ta’ lim tizimining tuzilishi quyidagicha:

• 

bolalar  3  yoshdan  5  yoshgacha  tarbiyalanadigan  maktabgacha 

tarbiya muassasalari;

675

---

•  1-8-sinflargacha 

boigan 

boshlang‘ich 

maktablar 

(bunday 

maktabiarda bolalar 6 yoshdan  13 yoshgacha o‘qiydilar);

•  9-12-sinflardan  iborat  o‘rta  maktablar  (bu  maktablarda  14-17 

yoshgacha bo‘lgan bolalar taiim  oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan 

iborat.

Amerika Qo‘ shma Shtatlarida navbatdagi ta’ lim bosqichi oliy ta’lim 

boiib,  u  2  yoki  4  yil  o‘qitiladigan  kollejlar  hamda  universitetlar-da 

amalga oshiriladi.

•  So‘nggi  bosqich,  universitetlar  va  boshqa  oliy  o‘quv  yurtlari 

tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir.

AQSHda  majburiy  taiim   16  yoshgacha  amal  qiladi.  Bu 

mamlakatdagi  o‘quv  yurtlarida  davlat  jamoa,  xususiy  tasarruflarda  va 

diniy muassasalar ixtiyorida boiishi mumkin.

Shunisi  diqqatga  sazovorki,  AQSh  maktablarining  bitiruvchi  sinf 

o‘quvchilaridan  tashqari  barcha  o‘quvchilar ta’tillar paytida  asosan  ish 

bilan band boiadilar.  AQSH maktablarida o‘quv yili  180  kun.  Bir  soat 

dars 45-50 minut.

AQSH konstitutsiyasiga muvofiq taiim  tizimi tasarrufidagi  shtatlar 

boshqaruv  muassasalari  ixtiyoridadir.  1979-yilgacha  taiimni  mablag* 

bilan  ta’minlash,  taiimda  davlat  siyosatini  amalga  oshirish,  o‘quv 

yurtlarida  faoliyatini  muvofiqlashtirib  borishni  Sogiiqni  saqlash, 

Ijtimoiy  ta’minot  va  taiim   ishlari  vazirligi  olib  borar  edi.  1979-yilda 

Taiim  vazirligi mustaqil boiib ajralib chiqdi.

Taiim   tizimlariga  mablag‘  ajratish  bo‘yicha  AQSH  dunyo 

mamlakatlari  o‘rtasida  yetakchi  o‘rinlardan  birini  egallaydi.  AQSH 

taiim   tizimining  rivojlanish  sur’ati  ancha  yuqori  bo‘lib,  uning 

boshlang‘ich  taiim   bosqichida  o‘qishi  lozim  boigan  bolalaming  99,9 

foizi,  o‘rta  bo‘g‘ini  94,5  foizi  taiim   oladi.  0 ‘quvchilar  umumiy 

sonining 46 foizi o‘rta maktabni tamomlagach, kollej va universitetlarga 

kiradilar.  Barcha  toifadagi  taiim   maskanlarida  58  million  yosh,  shu 

jumladan,  taiimning  oliy  bosqichida  12  million  yigit-qiz  tahsil  oladi. 

AQSHda  har  10  ming  aholiga  307  talaba  to‘g‘ri  keladi.  Bu  jahonda 

yuksak ko‘rsatkichIardan biridir.

Bulardan tashqari AQSHda har yili 33  million kishi uzluksiz taiim  

va  malaka  oshirish  tizimlarida  bilim  oladilar.  Mamlakatda  million 

o‘qituvchi  mehnat  qiladi.  Har  yili  o‘rta  maktabni  3  million  o‘quvchi, 

bakalavr  darajasidagi  oliy  taiim   bosqichini  932  ming  kishi,  magistr 

darajasida esa 300 ming kishi tugallaydi, yiliga 30 ming kishi doktorlik 

ilmiy darajasini oladi.