Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Islorn Karimov. Bunyodkorlik yoelidan. 4-jiId. -T.: « 0 ‘zbekiston»,  1996, 333-bet.

322

---

XIV asrning ikkinchi yarmidan  XVI asr  boshlarigacha  bo‘lgan 

madaniy  yuksalish  —  Uyg‘onish  davri  haqida  fikr  yuritganda 

awalambor o‘sha davrlardagi tarixiy vaziyatni  e’tiborga olishga to‘g‘ri 

keladi.

XIV  asming  oxirlarida,  Amir  Temur  siyosiy  sahnaga  endigina 

qadam qo‘ygan kezlarda mamlakatda boshboshdoqlik,  mahalliy  siyosiy 

kuchlaming  o‘zaro  qarama-qarshiligi,  ayniqsa,  avjiga  chiqqandi.  Uzoq 

davom  etgan  mo‘g‘ullar  mustamlakachilik  zulmi,  Movarounnahr  va 

Xurosonda uzoq davom etgan o‘zaro  nizo va  urushlar natijasida shahar 

va  qishloqlar  vayronaga  aylangan,  suv  inshootlari  buzib  tashlangan, 

mamlakatning  xo‘jalik  hayoti  va  madaniyatiga  mislsiz  talafot 

yetkazilgan,  olimu  ulamolar,  kosibu  hunarmandlaming  aksariyati  qirib 

tashlangan, ma’naviyat va ma’rifatga kuchli zarba berilgan edi.

Chingizxon o‘zining vahshiyona harbga havas  izlarini  qilich  va o‘t 

vositasida  butun  Osiyoda  mangu  qoldirdi.  Xususan,  Movarounnahr 

uchun  sira  ham  unutilmas  bo‘ldi.  Uning  aksariyat  aholisini  qirib 

tashladi,  ko‘p  asrlar  mobaynida  o‘zining  madaniyati  va  turmush  tarzi 

bilan  shuhrat  qozongan  o‘lkani  shundayin  bir  vahshiylik  holatiga 

tushirdiki,  bu  vahshiylik  uning  shonli  o‘tmishini  hamda  istiqbolini 

yo‘qqa chiqardi.  •

Darvoqe,  Osiyoning  hech  bir  yeri  mo‘g‘ul  bosqinchilarining 

buzg‘unchiliklarini  Jayxun  va  Sayxunning  oralig‘idagi  yellar  kabi 

dahshatli  darajada  his  qilmadi.  Binkent,  Xo‘jand,  Jand,  Buxoro  va 

Samarqand 

kabi 

shaharlarga 

G‘o‘bi 

cho‘li 

vahshiylaming 

Movarounnahrda san’at,  tijorat va ziroat bilan kasb  etilgan  asosli  idora 

usulini  birinchi  marta  ko‘rdilar,  talon-taroj,  zo‘rlashga  bo‘lgan 

chanqoqliklarini  ilk  bor  shu  yerda  qondirdilar.  Shaharlar  xarobazorga 

aylantirildi.  Dehqonlar  o‘ldirilgan,  mo‘g‘ul  qo‘shiniga  majburiy  jalb 

etilgan  hunarmandlar  g‘olib  mo‘g‘ullaming  bo‘m-bo‘sh  vatanini 

bezashga  majburlab  uzoq  Sharqqa  yuborilganlar.  0 ‘rta  Osiyoning  zabt 

etilishi  bilan  ilm-fanga  yetkazilgan  ziyon  oz  emas.  «IIm  daraxtining 

asosi  Makkada-yu,  ammo  hosili  Xurosonda  pishadi»,  degan  arab 

maqoli  bor.  0 ‘rta  asr  dunyosidagi  bu  maqol  hozirgi  kun  uchun 

g‘ayritabiiy  tuyulishi  mumkin...  Mo‘g‘ul  bosqinidan  so‘ng  0 ‘rta 

Osiyoda ma’naviy hayot, afsuski so‘ndi.'

Mislsiz  azob-uqubatlar,  tobelik  va  qaramlikdan,  mo‘g‘ullar  istilosi 

va  istibdodidan,  behad-behisob  zo‘ravonlik  va  o‘zbilarmonliklardan