Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Brahmanizm  va  hinduizmdagi  mavjud  tabaqachilik  monarxiyasiga 

nisbatan  Beruniy  islomdagi  barcha  musulmonlar  huquqi  teng  deyilgan 

ilk  demokratik  aqidani  qarama-qarshi  q o ‘yadi.  U  brahmanizm  va 

hinduizmdagi  quyi  tabaqalarga past  nazar  bilan  qarab,  ularni  mavjud 

hayotda  ijtimoiy  tengsizlik  va  huquqsizlikdan  qutqarish  mumkin  emas, 

degan aqidalarning noo ‘rinligini inkor etadi.

Beruniy  o6z  asarida  dehqonchilik,  chorvachilik  va  savdo  ishlarida 

fuqarolarning soliq toiashiga to6xtab shunday yozadi: «Dehqonchilik va 

chorvachilikdan  keladigan  daromadlarni  va  yer  hamda  o6tloq  soligini 

boshlab voliyga berish  lozimdir.  (Mahsulotning)  oltidan  biri  fuqaroning 

o6zini,  molini  va  oilasini  saqlab  kelayotganligi  uchun  xizmat  haqi 

hisobida voliyga beriladi.  Shu xildagi  soliqni  berish hamma fuqarolarga 

lozim boisa ham, ular olgan mahsulotlari haqida yolg6on so6zlaydilar va 

xiyonat  qiladilar.  Savdo  ishidagilarga  ham  shunga  o6xshash  o6zlariga 

belgilangan miqdorda soliq toiash lozim bo6ladi.  Bu aytilgan soliqlarda 

brahmanlargina ozod qilinib, boshqalar ozod qilinmaydi».

Darhaqiqat,  o4rta  asrlarda  brahmanlar  soliqdan  ozod  boiish  va 

boshqa  birmuncha  imtiyozlardan  foydalanganlar,  ular  yuqori  harbiy 

amallar  sohibi  boiganlar  yoki  biror  qishloq  va  uning  yeri  aholisiga 

egalik 

qilganlar. 

Ammo 

bu 

imtiyozlardan 

dehqonchilik 

va 

savdogarchilik bilan shug6ullangan brahmanlar foydalana olmagan.

Shuningdek,  Beruniyning  ta’rificha,  daxlsiz  tabaqalar  turiga  varna 

rasm-rusumlariga  rioya  qilolmay,  gunohkor  sifatida  quvilganlargina 

tushib  qolmay,  balki  iqtisodiy  va  ijtimoiy  ahvoliga  ko6ra  yoki  kasbi- 

hunari  sababli  istibdodga  tushgan,  huquqsiz  kishilar  guruhi  ham  kiradi. 

Bu  xil  guruhlarga  kuchli  qabila  yoki  yeri  dehqonchilik  uchun  noqulay 

bo6lib qolgan joyga to6g6ri kelgan va chor-nochor ovchilik yo baliqchilik 

bilan  kun  o6tkazayotganlar,  ba’zi  bir sababalarga ko6ra kambag6allashib 

qolgan  jamoa  a’zolari,  o6z  yerlaridan  mahrum  boiib,  dehqonchilik 

qilmayotgan va boshqa kasb-hunar bilan band bo‘lganlar kiradi.

Daxlsiz  tabaqalarni  Beruniy  antryaja  deb  ataydi.  «Bular  biron 

tabaqadan  sanalmaydilar,  -   deydi  Beruniy,  -   faqat  hunarmandlar 

antryaja  deb  ataladilar.  Antiyaja,  hunar  e’tibori  bilan  sakkiz  turga 

boiinadi.  Hunarlari  bir-birinikiga  o6xshash  boiganlari  bir-birovlari

267

---

bilan  aralashib,  quda  boMadilar.  Chunki  boshqa  turlari  bulaming 

hunarlarini past deb biladilar».

Beruniy  antryajalami  ikki  guruhga ajratadi.  Birinchisi — bo‘yoqchi, 

etikdo‘z,  o‘yinchi,  zanbil  va  qalqon  to‘quvchi  (palma  daraxtidan), 

dengizda ishlovchi  va to‘quvchidan iborat».  Ikkinchisi  esa antryajaning 

pastki  tabaqasi  hisoblanadi.  «Yuqoridagi  to‘rt  tabaqadagilar  biron 

shaharda shu tabaqalar bilan birga turmaydilar.  Ular shaharga yaqin va 

shahar tashqarisidagi joylarda  turadilar».  Bularga  Beruniy  xodi,  doma, 

chandola  va  badxatavalami  kiritadi.  «Bular,  -   deydi  Beruniy,  — biron 

sinf va tabaqadan sanalmay, shahar va qishloqlami tozalash va ulaming 

xizmatidan iborat past ishlar bilan mashg‘ul bo‘ladilar».

Bu  past  tabaqaning  kelib  chiqishiga  kelsak,  Beruniy  an’ana  bo‘lib 

qolgan brahman naqllarini keltiradi; bunga ko‘ra ular tabaqa qonunlariga 

rioya  qilmay  «Shudra  otasi  bilan  brahman  onasining  zino  (nikohsiz) 

yo‘li  bilan  qo‘shilishlaridan  tarqalganlar.  Demak,  bular  vatandan 

haydalgan va kamsitilgan kishilardir».

Bemniy  yuqorida  ko‘rsatilgan  antiyajadagi  har  ikki  guruh  ichida 

umuman varna va kasta tizimiga  xos  perarxiya  huquqlarini  qayd  etadi. 

Antryajaning  birinchi  guruhiga  kirgan  sakkiz  hunaming  ichida  yung 

ishlovchi,  etikdo‘z,  to‘quvchilar  boshqa  kasblarga  qaraganda  past 

darajada  boiganlar.  Bular  o‘rtasida  qiz  berish,  qiz  olish,  ya’ni  nikoh 

mumkin  boigan.  Lekin  shu  bilan  birga,  yung  ishlovchi,  etikdo‘z, 

to‘quvchi tabaqalari o‘rtasida nikoh boiishi man qilingan.  Antryajaning 

ikkinchi guruhiga esa xodi kiradi. Beruniyning ko‘rsatishicha,  «xodi o‘z 

jinsining  eng  yaxshi  turi  sanaladi.  Chunki  u  iflos  narsalardan  o‘zini 

yuqori  olib,  ulardan yaxshi  tur  hisoblanadi.  U  chang  chaladi  va  ashula 

aytadi.  Bu  ikkalasidan  (ya’ni  chandala  va  badxatava)  keyingilar  esa, 

(hayvonlami) oidirishni va ularni  turli y o i bilan qiynashni hunar qilib, 

bu  bilan  mashg‘ul  boiadilar.  Bulaming  eng  yomoni  badxatavadir. 

Chunki  u  maium  oiimtikni  yoyish  bilan  cheklanmaydi,  it  va  shunga 

o‘xshashlami yoyishga ham o‘tadi».

Vayshrya  va  shudraning  bir-biriga  yaqinligi  haqida  Beruniy 

keltirgan  maiumotlar  ilk  o‘rta  asr  davrida  vayshiyalarda  vamaga  oid 

huquqlari  boimaganligidan  darak  beradi.  Lekin  qadimgi jamiyatda  bir 

mahallar  vayshryalar  imtiyozli  darajalami  egallaganligi,  bular  shak- 

shubhasiz,  ilk  o‘rta  asr  davrida  vama  tuzumi  juda  ham  ko‘p 

o‘zgarishlarga  giriftor  boiganligini,  to‘g‘rirog‘i,  bu  tuzumning 

buzilganligini  ko‘rsatadi.  Ulaming  ba’zi  bir  zohiriy  tomonlari,

268

---

ehunonchi,  vayshryalaming  shudralar  bilan  yaqinlashishi  (ijtimoiy 

huquqlar sohasida) «Monu qonunlari»da (III.,  112) o‘z aksini topgan.

Umuman,  Beruniy  bergan  bu  maiumotlar  Hindistonning  u 

yashagan  davrdagi  ijtimoiy-siyosiy  va  huquqiy  tuzumini  o‘rganish 

uchun ajoyib manbadir.

Qizigi  shundaki,  mutafakkir  ijtimoiy  adolatni  mol-mulkka  bo‘lgan 

munosabat,  inson  qadr-qimmati,  mol  ayirboshlash  va  savdo-sotiq,  pul 

muomalasi,  siyosat va tarbiya,  qonunlarga  bo‘ysunish,  davlatni  adolatli 

qonunlar  asosida  boshqarish  masalalari  bilan  bogiiq  holda  batafsil 

bayon  etadi.  Alloma  ijtimoiy  adolatga  zo‘ravonlik  va  inson  qadr- 

qimmatini  tahqirlashni  qarshi  qo‘yadi:  «Agar adolat  butun kamolatning 

majmui  boisa,  yomonlik  -   uning  qarama-qarshisidir,  butun 

nuqsonlaming  yig‘indisidir»,  -   deb  ta’kidlaydi.  Olimning  uqtirishicha, 

ba’zilar  adolat  niqobi  ostida  tuban  va  yaramas  ishlar  bilan 

shug‘ullanadilar. 

Bemniy 

bunday  yomonliklar-u, 

falokatlarning 

sababchisi adolatsizlik va qonunsizlikdir, deb tushunadi.

Beruniy  har  qanday  zo‘rlik  va  adolatsizlik,  istibdod  va 

shafqatsizlikning  ashaddiy  dushmani  edi,  u  faqat  ijtimoiy  jihatdagina 

emas,  balki  bu  masalaga  axloqiy-huquqiy  nuqtayi  nazardan  ham 

yondashadi.  Alloma jamiyatdagi  axloqsizlikning  eng  yomon  ko‘rinishi 

zo‘ravonlik  va  o‘g‘irlikdir,  deb  bunday  toifadagi  kishilami jazolash va 

qayta  tarbiyalash  yoilarini  ko‘rsatadiki,  bu  olimning  insonparvar 

qonunshunos  ekanligini  tasdiqlaydi:  « 0 ‘g‘irlikka  kelsak -   o‘g‘irlangan 

narsaning  miqdoriga  qarab jazo  beriladi.  Ba’zan  zo‘r  darajada  va  o‘rta 

darajada xalqlarga ibrat boiadigandek jazo berib, goho qiynash va tovon 

toiatishga,  goho  xalq  o‘rtasiga  chiqarib yoyish  va  oshkora  qilish  bilan 

to‘xtatiladi».  Bemniy  bunday  kishilarning  axloqiy  qiyofasini  fosh  etar 

ekan,  «Ular  o‘z  tubanliklari  tufayli  baxt-saodatga  yolg‘on-yashiq» 

yordamida  erishishga  intiladilar.  Ular  yomonlikdan  hadiksirab  yoki 

jur’atsizlik  va  qo‘rquv  oqibatida  yolg‘on  gapiradilar.  Hatto  ular 

razolatdan  aslo  tap  tortmaydilar,  uyat  va  or-nomus  degan  narsani 

bilmaydilar», deydi.

Bemniy  taiim   berishicha,  mard  odam  bo‘lish  -   faqat  so‘zdagina 

emas, balki amalda ham haqqoniy boiish demakdir. Mard kishi haqiqat