Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

 
2
The World Bank (2005). Wor ld dev elap ment rep ort 2006: equity and develap ment. New York, NY : Oxford. 
3
World Bank (2005). Wor ld develop ment rep ort 2006 (p.vii). New York, NY : Oxford. 

---

266 
investitsiya qilishni rag‗batlantirish maqsadida korporativ soliq stavkalarini 
pasaytirsa, lekin byudjetning balansliligiga putur etkazmaslik uchun boshqa 
soliqlarni ko‗paytirsa, yuqori darajadagi soliqlarni to‗lovchilar, bundan biror 
darajada manfaatdor bo‗lmasalar ham, iqtisodiy samara uchun pul to‗lagan 
bo‗ladilar.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumatlari shaharlarda kambag‗allik 
muammosini yumshatish maqsadida qishloq xo‗jalik mahsulotlari baholarini 
nazorat qilish tadbirlarini joriy qilishga harakat qiladilar. Bu choralar qisqa muddat 
ichida shahardagi qishloq xo‗jalik mahsulotlari chakana narxlarini pasaytirsada, 
uzoq istiqbolda qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishiga putur etkazadi. Qisqa davr 
mobaynida bir guruh - shaharlardagi iste‘molchilar foyda ko‗rsa, jamiyatning 
boshqa bir guruhi - qishloq xo‗jalik ishlab chiqaruvchilari iqtisodiy zarar 
ko‗radilar. Pirovardida umumiy iqtisodiy ko‗rsatkichlar pasayadi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan iqtisodiy siyosat ham qayta 
taqsimotning ko‗zda tutilmagan natijalariga olib kelishi mumkin. Inflyatsiya 
sharoitida qat‘iy o‗rnatilgan yoki nisbatan qat‘iy daromadga ega bo‗lgan 
shaxslarning sotib olish qobiliyati pasayadi. Bu shaxslarga ayniqsa pensiya 
to‗lovlari hisobidan hayot kechiradigan pensionerlar, shuningdek, o‗z ish haqlarini 
oshirshga ta‘sir ko‗rsata olmaydigan ishchi-xizmatchilar kiradi. Agar davlat 
inflyatsiyaning sur‘atlarini pasaytirishga qaratilgan hech qanday chora ko‗rmasa, 
uning bunday loqaydligi daromadlarning qat‘iy ish haqi oluvchilardan daromadlari 
inflyatsiya bilan birga o‗sib boradigan shaxslar hisobiga ―qayta taqsimlanishiga‖ 
olib keladi.
Yuqori foiz stavkalari, odatda daromadlilik darajasi yuqori bo‗lgan oilalarga 
ular tomonidan qilingan investitsiyalar bo‗yicha daromadlarning oshishiga olib 
keladi. Federal byudjetning yuqori darajadagi defitsitini qoplash uchun olingan 
qarz, kelgusi avlod zimmasiga yuk bo‗lib tushadi va oxir-oqibatda avlodlarnig 
o‗rtasidagi tengsizlikka olib keladi (moliyaviy boshqarish bobiga qarang). 
Tengsizlik muammosini hal qilish. Adolatni ―teng imkoniyatlar‖ 
ma‘nosidagi mazmunini tushuntirib berish oson, lekin bevosita o‗lchash qiyin. 
Absolyut miqdorlardagi adolatsizlikni o‗lchash birmuncha osonroq, shu sababli 
ko‗pincha daromadlarning taqsimlanishidagi adolatsizlik masalasi adolat va 
adolatsizlik to‗g‗risidagi munozaralarning diqqat markazida bo‗ladi.
1960-yillardan beri Amerika Qo‗shma Shtatlarida daromadlarning 
taqsimlanishidagi tengsizlik darajasi ahamiyatli darajada o‗sdi. Iqtisodiy hamkorlik 
va taraqqiyot tashkiloti (Organization for Economic Cooperation and Development 
- OECD) ning tahlillariga ko‗ra, 1980-yillarning o‗rtalaridan 2000-yillarning 
so‗nggigacha Qo‗shma Shtatlarda tengsizlik ko‗rsatkichi yiliga bir yarim foizga 
ko‗tarildi. Ammo G‗arbning sanoati rivojlangan ko‗pchilik mamlakatlarida ham bu 
ko‗rsatkich taxminan shunday bo‗lgan
1
.1980-yillardagi daromadlarning qayta 
taqsimlanishidagi tengsizlikning keskin oshib ketishiga, korporativ va shaxsiy 

1
Society at a glance 2011: OECD social indicators. (2011). Paris: OECD. Retrieved November 20,
2011, from http:/ / www .oecd.org/document/24/0,3746,en_2649_34637_2671576_1_1_1_1,
00.html#data. 

---

267 
federal soliqlarning asosan boy odamlar foydasiga kamaytirilishi va kam 
ta‘minlangan shaxslarga qaratilgan ijtimoiy yordam dasturlarining qisqartirilishi 
sabab bo‗ldi
1
. So‗nggi o‗n yilliklar mobaynida fond bozorlarining tez sur‘atlar 
bilan rivojlanishi, keyingi davrlarda pastga qulash holatlari kuzatilgan bo‗lsa-da, 
yuqori va quyi qatlamlar o‗rtasidagi farqni ahamiyatli darajada kattalashtirib 
yubordi. Shunga qaramasdan, ipoteka krediti bo‗yicha haddan tashqari shishirib 
yuborilgan ko‗pikning 2007 yilda yorilishi o‗rtacha daromadli soliq to‗lovchilarga 
ikki yo‗nalishda ta‘sir ko‗rsatdi. Birinchidan, uy-joylarning narxi keskin tushib 
ketdi, o‗rtacha daromadli oilalar uchun esa ularning uy-joylari asosiy kapital aktiv 
bo‗lib hisoblanar edi. Ikkinchidan, xuddi shu guruh o‗rtacha daromadli soliq 
to‗lovchilarning farovonligi ularning pensiya jamg‗armalariga bog‗liq bo‗lib, bu 
jamg‗armalarni ular, ko‗p hollarda pensiyaga chiqqach, moliya bozorlarida 
investitsiya qiladilar. Bu bilan o‗rtacha daromadli oilalar, albatta uy-joy 
narxlarining pasayishiga ta‘sir ko‗rsatadilar va moliya borzori kasodga uchraydi. 
Lekin ular, odatda, ancha diversifikatsiyalangan daromad manbalariga ega 
bo‗ladilar. 
Ayrim iqtisodchilar hukumatlar qayta taqsimotning faqat o‗rta va yuqori 
daromadli qatlamlar uchungina yaxshi bo‗lgan salbiy ta‘sirini yumshatishlari zarur, 
deb hisoblaydilar.
2
Ularning fikricha, davlat bandlikni ta‘minlashga va shu yo‗l 
bilan ishsizlik darajasini kamaytirish uchun davlat subsidiyalarini ajratishga 
qaratilgan siyosatni olib borishi lozim.
3
Demokratlar esa avvalgi soliqlarni 
kamaytirish 
barcha 
boy 
qatlamlarga 
proportsional 
tarzda 
qulaylik 
tug‗dirmaganligini e‘tirof etadilar. Respublika partiyasidan nomzodlar va prezident 
Obamaning soliqlarni ko‗paytirmasdan turib xarajatlarni kamaytirish to‗g‗risidagi 
qarashlari har kim jamiyatga o‗zining adolatli ulushini qo‗shishi kerakligi 
to‗g‗risidagi da‘volarga zid keldi
4
. 
Yuqorida so‗z borgan OECDning tahliliga ko‗ra, tengsizlikni o‗lchash 
me‘yorlar bilan solishtirish, tenglikni ta‘minlashda bu me‘yorlardan og‗ish 
darajasini aniqlashdan iboratdir. 3-4-ilovada adolat va uning o‗lchovi 
kontseptsiyasi namoyish qilingan bo‗lib, bir necha mamlakatda daromadlar 
bo‗yicha tengsizlik darajasi solishtirilgan. Uning mohiyati tengsizlikning darajasini 
aniqlab olish, so‗ngra davlatning tengsizlikni bartaraf etishga yo‗naltirilgan 
maqsadga muvofiq siyosatini ishlab chiqishdan iborat. 
Daromadlarni barqarorlashtirish siyosati. Daromadlarni barqarorlashtirish 
siyosati iqtisodiy tengsizlik muammosini, salbiy daromad solig‗iga har tomonlama 
o‗ylab yondoshgan holda, bartaraf qilish yo‗llaridan biri hisoblanadi.
Bu daromadni kafolatlash, stavkalarni pasaytirish va zarar ko‗rmaydigan 
daromad darajasini belgilashni nazarda tutadi. Kafolatlangan daromadda oilaga 
keladigan transfer summasi nolga teng bo‗ladi, stavkalarni pasaytirish – oilaning