Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

13.3.
 
Davlat byudjetining g„azna ijrosini tashkil qilishda g„aznachilikning 
o„rni va ahamiyati 
Davlat moliyasini boshqarish masalalari iqtisodiyot va moliya nazariyasida 
markaziy o‗rinni egallaydi. Iqtisodiyotni va davlat moliyasini boshqarishdagi 
muammolar shundan iboratki, bozor xo‗jaligi o‗z-o‗zini tartiblovchi va 
rivojlantiruvchi tizim (bozorning ―ko‗rinmas qo‗li‖) bo‗lishiga qaramasdan, hech 
qachon davlat aralashuvisiz samarali ishlamagan. Tarixiy taraqqiyotdan ma‘lumki, 
umuman olganda, kapitalistik bozor xo‗jaligining yuzaga kelishi faol davlat 
aralashuvi bilan birga sodir bo‗lgan. Masalan, 1563 yilda ingliz qirolichasi 
Elizaveta I milliy baliqchilikni qo‗llab-quvvatlash va unga bo‗lgan talabni oshirish 
maqsadida o‗z xizmatkorlariga haftasiga 2 marta go‗sht mahsulotlarini iste‘mol 
qilishni ta‘qiqlagan. 1666 yilda esa Angliyada jun mahsulotlarini sotish bilan 
bog‗liq qiyinchiliklarni tugatish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirilgan, 
xususan, vafot etgan fuqarolarni jun matodan bo‗lgan kiyimlarda dafn etish 
majburiy qilib qo‗yilgan, bu qonunni buzganlarga 5 funt-sterling miqdorida jarima 
belgilangan.
Aksariyat hozirgi zamon iqtisodchi-olimlarning fikricha, bozorning 
―ko‗rinmas qo‗li‖ davlatning ―ko‗rinadigan qo‗li‖ bilan to‗ldirilib turilishi kerak. 
Bu borada kelishmovchiliklar, qarama-qarshi fikrlar yuzaga kelishining sababi bu 
aralashuvning qay darajada bo‗lishi bilan bog‗liq, lekin davlatning tartiblovchi 
tamoyili asosan ko‗pchilik olimlar tomonidan e‘tirof etilmoqda. Bunday 
yakdillikning asosiy sababi shundaki, olimlarning fikriga ko‗ra, bozor jamiyatda 
mavjud bo‗lgan iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning barchasini o‗z-o‗zidan hal 
qila olmaydi. Misol uchun, monopoliya sharoitida o‗z-o‗zini tartiblash raqobatni 
rivojlantira olmaydi, bu esa tovarlar ma‘lum turlari narxining oshishiga olib keladi 
va natijada aholi daromadlari iqtisodiyotning alohida bir sektorida ushlanib qoladi. 
Bunday hollarda bozor mexanizmi samarasiz ishlay boshlaydi va iqtisodiy tanglik 
sharoitida iqtisodiyotni barqarorlashtirishda bozor mexanizmi sust qatnashadi. 
Shuning uchun, iqtisodiyotni tartiblovchi qo‗shimcha mexanizmlarni ishlab chiqish 

---

153 
ehtiyoji tug‗iladi. Ana shunday mexanizmlardan biri – davlatning iqtisodiyotni 
tartiblovchi dastak va vositalaridir. Iqtisodiyotni faqat ―ko‗rinmas qo‗l‖ga tashlab 
qo‗yish ijobiy natija bermasligini va bu haqiqatning naqadar to‗g‗ri ekanligini 
bugungi kundagi reallik, jahonda yuz berayotgan to‗fonlar tasdiqlab turibdi.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning bosh 
maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash, mamlakatda mavjud ichki 
tuzumni mustahkamlash, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy jarayonlarni jahondagi 
o‗zgaruvchan sharoitlarga moslashtirishdan iborat. Tartiblashning boshqa barcha 
maqsad va vazifalari ana shu bosh maqsadga bo‗ysundirilgan. 
Davlat moliyasini boshqarish(DMB)ni isloh etish strategiyasi O‗zbekiston 
Respublikasida DMB tizimini nazorat qilishni takomillashtirishdan iborat. Ushbu 
strategiyadan kutilayotgan oraliq maqsad – DMB tizimida muhim jarayonlarni 
modernizatsiyalash bo‗lib, bugungi kunda islohotlar strategiyasining asosiy 
yo‗nalishlari quyidagilardan iborat (13.1-rasm):