Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

buxgalteriya axboroti 
deb yuritiladi.
Buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir 
minimal talablami buxgalteriya hisobi standartlari belgilaydi.
Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy hisobotni 
tuzishga doir maxsus talablarni buxgalteriya hisobining milliy 
standartlari belgilaydi.
X o‘jalik subyektlari moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoilashlari mumkin.
Moliyaviy hisobotlarning elementlari: 
aktivlar, majburiyatlar, 
xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar, moliyaviy natijalar.
Xo'jalik yurituvchi subyekti o‘zining, pul oqimlari to ‘g‘risidagi 
m a’lumotlaridan 
tashqari, 
moliyaviy 
hisobotlarini 
buxgalteriya 
hisobining hisoblash usuli asosida tayyorlashi lozim. Buxgalteriya 
hisobining hisoblash usuli qoMlanilganda, xo‘jalik yurituvchi subyekt 
moddalami aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromadlar va xarajatlar 
(moliyaviy hisobotlar elementlarini) sifatida tan oladi, qachonki ular 
konseptual asosda keltirilgan ushbu elementlarning ta’riflariga va tan 
olish mezonlariga to 'g 'ri kelsa.
Aktivlar 
- subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad 
olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir.
Aktivlar 
- xo‘jalik subyektining qiymat bahosiga ega bo‘lgan 
moddiy, shu jumladan, pul mablag‘lari, debitorlik qarzlari va nomoddiy 
mulkidir.
Aktivlarda aks ettirilgan bo4lg‘usi iqtisodiy foyda, xo‘jalik 
yurituvchi subyektning pul mablag‘lari oqimiga potensial bevosita va 
bilvosita qo‘shiladigan ulushdir. Bu ulush xo‘jalik yurituvchi subyekt 
asosiy faoliyatining bir qismi sifatida yuzaga kelishi mumkin.

---

Xo‘jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa 
voqealaming natijasidir. Xo4jalik yurituvchi subyektlar odatda aktivlarni 
sotib olib yoki hosil qilib unga ega bo'ladilar, biroq, boshqa bitimlar va 
voqealar aktivlarni ko'paytirishga imkon beradi. Masalan, xo‘jalik 
yurituvchi subyekt hukumatdan olgan ko‘chmas mulk va h.k. Kelgusida 
kutiladigan bitimlar va boshqa voqealar o'zidan o4zi aktivlaming paydo 
boiishiga olib kelmaydi.
Xo'jalik yurituvchi subyekt o4z aktivlaridan mulkni, tovar-moddiy 
zaxiralar ishlab chiqarishni va xizmatlar ko4rsatilishini boshqarish uchun 
foydalanadi.
Aktivlarda aks ettirilgan bo4lg4usi iqtisodiy foyda xo‘jalik 
yurituvchi subyekt tomonidan har xil yo'llar bilan amalga oshirilishi 
mumkin. Masalan, aktivdan:
- tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatishda 
alohida yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi;
- boshqa aktivlarga almashtirilishi;
- majburiyatlarni bajarish uchun foydalanilishi;
- xo4jalik yurituvchi subyektning egalari o ‘rtasida taqsimlanishi 
mumkin.
Aktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari moddiy shaklga 
ega. Biroq, moddiy shakl aktivning mavjud bo‘lishi uchun zarur emas. 
Masalan, patentlar va mualliflik huquqlari aktivlardir, agar x o 4jalik 
yurituvchi subyekt kelgusida ulardan foydalanishdan iqtisodiy foyda 
olishni kutayotgan boisa.
Aktivlar, masalan, debitorlik qarzlari va mulk yuridik huquqlar, shu 
jumladan egalik huquqi bilan bog'liqdir. Aktiv mavjudligini aniqlashda, 
egalik huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, ijaraga olinadigan mulk 
aktiv hisoblanadi, agar xo4jalik yurituvchi subyekt ana shu mulkdan 
olinishi kerak bo'lgan foydani nazorat qilsa.
Xarajatlami amalga oshirish bilan aktivlarni hosil qilish o‘rtasida 
uzviy aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti 
bo'yicha to4g ‘ri kelmaydi. Xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan 
amalga oshirilgan xarajatlar b o ig 'u si iqtisodiy foyda izlanganidan
127

---

dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-kesil tasdiqlamaydi. 
Binobarin, xarajatlarning mavjud emasligi obyektni aktiv deb hisoblash 
uchun asos boMmaydi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyektga tekinga 
berilgan obyektlar aktivlami ta’riflashga mos keladi.