Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Egri chiziqli bog‘lanishda korrelyatsion munosabatni aniqlash
uchun boshlang4ich ma’lumotlarni hisoblash
Y
yx
Y-Y
(:
y
-
y
)2
Y-Yx
(Y
-
Y,
)2
4,2
3,93
-0,9
0,81
+0,27
0,073
4,8
4,90
-0,3
0,09
-0,10
0,010
5,3
5,55
+0,2
0,04
-0,25
0,062
6,0
5,95
+0,9
0,81
+0,05
0,003
6,2
6,05
+1,1
1,21
-ЮД5
0,022
5,8
5,90
+0,7
0,49
-0,10
0,010
5,3
5,43
+0,2
0,04
-0,13
0,017
4,4
4,78
-0,7
0,49
-0,38
0,144
4,0
3,70
-1,1
1,21
+0,30
0,090
£46
46,0
-
5,19
—
0,431
49

---

Olingan qiymatlami yuqoridagi formulaga qo‘yib, ishchilar yoshi va
Xulosada qilib aytib o ‘tish kerakki, juft korrelyatsiya usulini
iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasida munosabatni ham o'rganish uchun 
qoilanilishi mumkin. Bu esa o^ganilayotgan holatni, uning o ‘zgarishida
k o ‘p sonli omillarga bogiiq. Bu kabi kompleks omillaming o ‘zaro 
bogianishlari o 4rganilayotgan holatni to iiq ro q xarakterlaydi.
Korrelyatsion tahlil uchun omillarni saralash - eng muhim
t o ^ r i tanlanganligiga bogiiq. Nazariya va tahlilning amaliy tajribasi
qoidalarga bo‘ysunish kerak:
1. 
Birinchi 
navbatda, 
ko‘rsatkichlar 
orasidagi 
sababli 
bogianishlam i 
hisobga 
olish 
zarur, 
negaki, 
faqat 
ulargina 
o ‘rganilayotgan holat mohiyatini ochib beradi. Natijaviy ko'rsatkichli 
matematik munosabatlarda joylashgan bu kabi omillaming tahlili 
unchalik ahamiyat kasb etmaydi.
2. K o‘p omilli korrelyatsion model yaratishda amalda qilib 
boim aydigan barcha shart va majburiyatlami o ‘z ichiga olgan, natijaviy 
ko‘rsatkichlarga hal qiluvchi ta’sir o4kazadigan eng muhim omillarni 
tanlab olish zarur. Styudent bo‘yicha kam jadvalli, ishonchlilik 
mezoniga ega b o ig a n omillarni hisobga olish tavsiya qilinmaydi.
3. Chiziqli turdagi korrelyatsion modellarga egri chiziqli xarakterga 
ega b o ig a n natijaviy ko4rsatkich bilan bogianishli omillarni qo‘shish 
tavsiya etilmaydi.
mehnat 
unumdorligi 
orasidagi 
bogianish 
chambarchasligini 
xarakterlovchi korrelyatsion munosabat kattaligini aniqlaymiz:
qoilashni faqat ikkita misoldagina ko‘rib chiqdik. Biroq bu usul har xil
har bir omilning o 4mi va ahamiyatini baholashda chuqurroq bilimga ega 
b o iish imkoniyatini beradi.
Korxonaning xo‘jalik faoliyatidagi iqtisodiy holatlari va jarayonlari
hisoblanadi. Chunki tahlilning yakuniy natijalari omillaming qanchalik
omillarni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda quyidagi
50

---

4. Korrelyatsion modelga o‘zaro bog‘langan omillarni qo‘shish 
mumkin emas. Agar ikkita omil o'rtasidagi juft korrelyatsiya 
koeffitsiyenti 0,85 dan ko‘p boisa, korrelyatsion tahlil qoidasiga ko‘ra 
bittasini chiqarib tashlash kerak, aks holda, natijaviy ko‘rsatkichni xau 
holda bo'lishiga olib keladi.
5, 
Korrelyatsion modelga funksional 
xarakterdagi 
natijaviy 
ko'rsatkichda bog‘lanishli omillarni korrelyatsion modelga qo'shish 
tavsiya etilmaydi.
Korrelyatsion model uchun omillarni saralashda analitik guruhlash, 
parallel va dinamik qatorlarni solishtirish, chiziqli grafiklar katta yordam 
beradi. Ular yordamida o‘rganilayotgan ko'rsatkichlar orasidagi 
bogUanish mavjudligi, shakli va yo‘nalishini aniqlash mumkin. 
Omillarni saralashni Styudent mezoni bo'yicha qiymatlami baholash 
asosida korrelyatsion tahlil masalasini yechish jarayonida ham amalga 
oshirish mumkin.
Sanab o ‘tilgan shartlarni hisobga olgan holda va omillarni saralash 
usullarini qo‘llagan holda ko‘p omilli korrelyatsion modelning 
rentabellik darajasi (У) uchun uning darajasiga katta ta ’sir ko'rsatuvchi 
quyidagi omillar tanlab olingan.
x\
- material unumi, so‘m;
x 2 -
jam g‘arma unumi, so6m;
x 3
-m ehnat unumdorligi (bir ishchining o ‘rtacha yillik ishlab 
chiqarishi), ming so‘m;
x 4 —
korxona aylanma mablag‘ining aylanish davomiyligi, kun;
x 5
- yuqori sifatli mahsulotning solishtirma og'irligi %.
Modomiki, korrelyatsion bog‘lanish ko'p sonli kuzatuvlarda 
to‘laligicha namoyon bo‘lar ekan, ma’lumotlami tanlab olish hajmi 
yetarlicha katta boHishi kerak, negaki ko4p sonli kuzatuvlardagina 
boshqa omillarning ta’siri tekislanadi. 0 4rganilayotgan obyektlar 
majmui qanchalik ko‘p bo'lsa, natijalar tahlili shunchalik aniq bo4adi.
Bu shartni hisobga olgan holda sanab o4ilgan omillarning 
rentabellik darajasiga ta’siri 40 ta korxona misolida o 6rganiladi.
51

---

Har bir omil va natijaviy ko^rsatkichlardan yig‘ilgan boshlang‘ich 
m a’lumotlar aniqligi, bir turdaligi va me’yoriy taqsimot qonunlariga 
moz kelishi tekshirilgan bo‘lishi kerak.
Birinchi navbatda uning obyektiv mavjudligiga mos holda 
m a’lumotning aniqliligiga ishonch hosil qilish kerak. Negaki aniq 
bo‘lmagan m a’lumotdan foydalanish tahiil natijalarining noaniqligiga va 
noto‘g4ri xulosalar chiqarishga olib keladi.
M a’lumot o'rtacha darajada taqsimlanishi bo‘yicha bir turda 
b o ‘lishi kerak. Agar obyektlar guruhlari o'rtacha darajadan katta farq 
qilsa, bu boshlang'ich m a’lumotlaming bir turda emasligidan dalolat 
beradi.
M a’lumotning bir turda bo‘lish mezoni bu har bir omilli va natijaviy 
ko‘rsatkichlarda hisoblanadigan o‘rta kvadratik og‘ish va variatsiya 
koeffitsiyenti hisoblanadi.
0 ‘rta kvadratik 
og‘ish alohida qiymatlami o‘rta arifmetik 
qiymatlardan absolyut og‘ishini ko‘rsatadi. Uning qiymati ushbu 
formuladan topiladi:
_ 
IZ h - * r
Variatsiya koeffitsiyenti alohida qiymatlami o crta arifmetik 
qiymatlardan nisbiy og‘ishi chegarasini ko‘rsatadi. U quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblanadi