Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanish tahliiining
muhim masalalari
Tahlil mavzulari
0 ‘rganiladigan
ko‘rsatkichlar
tizimi
Tahlil mazmuni
Tahlil natijasi
Mehnat 
resurslari 
va ulardan samarali
-
Mehnat resurslari 
va 
ulardan
Ta’rifi,
turkumlanishi,
Zamonaviy ta ’rifi, 
turkumlanishi,
180

---

foydalanish 
tahlili 
mazmuni vazifalari 
va 
axborot 
manbalari
samarali
foydalanish
tahlilining
nazariy,
metodologik
asoslari
tasniflanadi
tahiil 
vazifalari, 
axborot manbalari 
bayon etiladi
tahiil 
mazmuni, 
vazifalari, axborot 
manbalari 
tavsiflanadi
ж
,
Korxonaning 
mehnat 
resurslari 
bilan ta’minlanishini 
tahlili
Mehnat resurslari 
tarkibi 
va 
ulaming 
salmogM, 
koxonaning 
mehnat resurslari 
bilan ta’minlanish 
koeffitsiyenti
Mehnat resurslari 
turli 
tarkibiy 
belgilar bo‘yicha 
o £rganiladi 
mutlaq va nisbiy 
o ‘zgarishlari 
baholanadi
Mehnat resurslarini
tarkibiy 
jihatdan
o ‘rganishga
xodimlar
mehnatidan
samarali
foydalanishning
muhim omili deb
qaraladi
Ish 
kuchi 
qo‘nimsizligi 
va 
ishchilaming 
malaka 
darajasini 
tahlili
Xodimlarning 
harakati 
(ishga 
qabul 
qilinishi, 
ishdan 
bo‘s hash 
darajasi), 
qo‘nimsizlik, 
malaka darajasi
Xodimlar harakati 
va 
uning 
sifat 
ko‘rsatkichlari 
baholanadi
Xodimlar
harakatida 
sifat 
o ‘zgarishIarni 
ta ’minlash 
chora- 
tadbirlari ko‘riladi
Ishchilarni 
ish 
vaqtidan
foydalanishini tahlili 
va uning o ‘zgarish
sabablari
Ish vaqti fondidan 
foydalanish 
darajasini 
ifoda 
etuvchi 
ko‘rsatkichlar
Ishchilar sonining 
o ‘zgarishi,
Bir 
ishchini 
ishlagan 
kunlarining 
o ‘zgarishi,
Ish 
kuni
davomiyligini
o ‘zgarishi
Ish vaqti fondidan 
samarali
foydalanish, bo‘sh 
turishlar, 
ish 
vaqtida 
turli 
y o ‘qotishlarni 
oldini 
olish 
choralari ko‘riladi
Mehnat unumdorligi 
tahlili
Mehnat resurslari 
va vaqt fondidan 
samarali 
foydalanish 
k o ‘rsatkichlari
Bir 
xodimning 
mehnat unumi,
Bir 
ishchining 
mehnat unumi,
Bir kunlik mehnat 
unumi,
Bir 
soatlik 
mehnat unumi
Mehnat
unumdorligini
tarkibiy
ko‘rsatkichlarini 
baholash orqali uni 
o ‘stirish choralari 
ko'riladi
Sanoat 
ishlab 
chiqarish xodimlari 
mehnat
jnum dorligiga ta’sir
Sanoat 
ishlab 
chiqarish 
xodimlarining 
mehnat
Ishchilaming 
sanoat 
ishlab 
chiqarish 
xodimlari
Xodimlar 
mehnat 
unumi 
va uning 
o 6zgarishiga ta’sir 
etuvchi birliklami
181

---

etuvchi 
omillar 
tahlili
unumdorligi
ko‘rsatkichi
tarkibidagi
salmogMning
o ‘zgarishi, 
bir
ishchining
mehnat
unumining
o ‘zgarishini ta ’sir
darajalari
baholanadi
maqsadli
boshqarish imkoni 
tug‘iladi
Ishchining 
mehnat 
unumdorligiga ta’sir 
etuvchi omillarning 
tahlili
Bir 
ishchining 
mehnat 
unumdorligi 
k o ‘rsatkichi
Mehnat unumi va 
uning
o ‘zgari shiga: 
bir ishchining yil 
davomida 
ishlagan o ‘rtacha 
kishi kunlari; 
ish 
kuni 
davomiyligi; 
ishchining 
bir 
soatlik ish unumi 
ta’siri hisob-kitob 
qilinadi
Ishchining mehnat 
unumi 
va 
uni 
o ‘stirish choralari 
belgilanadi
Mahsulot 
mehnat 
sig‘imini tahlili
Mahsulot hajmiga 
ish 
vaqti 
sarfi 
k o ‘rsatkichi
Mahsulotning 
mehnat 
sigim i, 
uning o ‘zgarishi, 
o ‘zgarish 
sabablari 
o ‘rganiladi
Mahsulot hajmida 
mehnat 
sarfming 
optimallashtirish 
choralari ko‘riladi
Mahsulot 
hajmiga 
ta ’sir 
etuvchi 
mehnat 
omillarini 
tahlili
Ishchilaming 
o ‘rtacha 
ro‘yxat 
soni, bir ishchi 
tomonidan 
ishlangan 
ish 
kuni, 
ish 
kuni 
davomiyligi, 
o ‘rtacha 
bir 
soatlik 
mehnat 
unumi
Mahsulot hajmiga 
ta ’sirini 
omilli 
tahlili o4kaziladi, 
ta’sir 
darajalari 
hisob-kitob 
qilinadi
Mehnat omillarini 
ijobiy 
ta’sir 
biriiklarini 
baholash 
orqali 
ulami
rag‘batlantirish 
choralari ko‘riladi.
Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik va mehnat unumdorligini 
tahlilida quyidagi ko'rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
182

---

3 .8 -ja d v a l
Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishning
ko‘rsatkichlar tizimi
t/r
Ko‘rsatkichIar
Ko‘rsatkichlarni
ng aniqlanishi
Beigilar izohi
1
Mehnat 
resurslari 
bilan ta’minlanganlik 
koeffitsiyenti(Mt)
Mt=Mr / Mrz
Mr-haqiqatda 
band 
qilingan 
mehnat resurslari 
Mrz-zaruriy mehnat resurslari 
soni
2
Ishchilaming 
jami
sanoat 
ishlab
chiqarish
xodiml arming
tarkibidagi
salmog6i(Xis)
X is-Is / X
Is-ishchilaming soni 
X-xodimlarning ro‘yxat bo‘yicha 
o ‘rtacha soni
3
Xizmatchilarning 
jam i 
xodimlar 
tarkibidagi 
salmog‘i 
(Xxs)
Xxs=Xs / X
Xs-xizmatchilarning soni
4
Xodimlami 
ishga 
qabul 
qilish 
koeffitsiyenti (Ibq)
Xiq=Xq / X
Xq-ishga 
qabul 
qilingan 
xodimlarning soni
5
Xodimlarni 
ishdan 
bo‘shatish 
koeffitsiyenti (Xib)
Xib=Xi / X
Xi-ishdan 
bo‘shagan 
xodimlarning soni
6
Xodimlar 
qo‘nimsizligi (Xq)
Xq=Ib 
/ 
X
Ix-o‘z arizasiga muvofiq ishdan 
bo‘shaganlar soni
7
Mehnat
unumdorligining 
inson va vaqt omili 
k o ‘rsatkichlari
(MU):
MU
7
Bir 
xodimning 
mehnat unumi (MUx)
MUx=Mx 
/ 
X
Mx-mahsulot hajmi
7
Bir ishchining mehnat 
unumi (MUi)
M U i-M x 
/
1
I-ishchilarning o ‘rtacha ro4yxat 
soni
7
Bir 
kunlik 
mehnat 
unumi (MUk)
MUk= Mx / Ik
Ik-jami ishlangan ish kunlari
7
Bir soatlik mehnat 
unumi (MUs)
MUs=Mx / Is
Is-jami ishlangan ish soatlari
8
Ish kuni davomiyligi
(Id)
Id=Iis / lik
lis-jami ishlangan ish soatlari 
Iik-jami ishlangan ish kunlari
183

---

9
O ‘rtaoha 
bir 
yillik 
ishlangan 
ish 
kunlarining 
haqiqiy 
ish vaqtidagi salmog‘i 
(Ivs)
Ivs=Iyk / Iykz
lyk-bir yillik o ‘rtacha ishlangan 
ish kunlari
Iykz-meyor bo‘yicha bir yillik 
ish kunlari
1
0 ‘rtacha ishlangan bir 
kunlik ish vaqtining 
m e’yoriy 
ish 
vaqtidagi 
salmog‘i 
(Iks)
Iks=Ibs / Ism
Ibs-bir kunlik o ‘rtacha ish vaqti 
Ism-bir kunlik m e’yoriy ish vaqti
1
Mehnat
unumdorligini omilli 
ko‘rsatkichlari (Mu)
Mu
Mu-mehnat unumdorligi
Bir xodimga to 'g ^ i 
keladigan 
yillik 
mahsulot 
hajmi 
(Mux)
M U x-Is * Mui
Is-sanoat 
ishlab 
chiqarish 
xodimlari tarkibida ishchilaming 
salmog‘i
Mui-bir 
ishchining 
o ‘rtacha 
yillik mahsulot hajmi
Bir ishchiga to 'g 'ri 
keladigan 
yillik 
mahsulot hajmi (Mui)
Mui=Iik*Ikd*Mus
Iik- bir ishchining yil davomida 
ishlagan o ‘rtacha kishi kunlari 
Ikd-ish kuni davomiyligi 
Mus-ishchining bir soatlik ish 
unumi
1
Mahsulotning mehnat 
sig‘imi (Ms)
Ms=Ms/Mx
Ms-mahsulotga mehnat sarfi 
Mx-mahsulot hajmi
1
Mahsulot 
hajmiga 
ta’sir etuvchi mehnat 
omillari (Mx)
Mx=
Is*Iik*Ikd*Mus
Mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tahlili
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyatining asosiy sharti
hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi korxona tomonidan bozor 
konyunkturasini 
chuqur 
tahiil 
etgan holda mustaqil 
ravishda
rejalashtiriladi.
Mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha biznes rejada m o‘ljallangan 
hajmni bajarilishini ta’minlash 
hamda yuqori sifatli, xaridorgir
mahsulotlami yaratilishi korxonaning bevosita muhim ko'rsatkichlari 
bo‘Imish ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlar hajmi, foyda va rentabellik,
184

---

moliyaviy barqarorlik, to'lov qobiliyati, sof pul mablagiarining hisobot 
davr oxiriga ko'payishini ta’minlovchi omildir.
3.9-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining muhim masalalari
Tahlil ntavzulari
0 ‘rganiladigan
ko‘rsatkichlar
tizimi
Tahlil mazmuni
Tahlil natijasi
Mahsulot ishlab 
chiqarish 
va 
sotish tahlilining 
mazmuni 
vazifalari 
va 
axborot 
manbalari
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish va sotish 
tahlilining nazariy, 
metodologik 
asoslari 
tasniflanadi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
va 
sotishning muhim 
ko^rsatikichlar 
tizimi va ularning 
tasnifi, 
tahlil 
vazifalari, 
axborot manbalari 
bayon etiladi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish, 
sotishni 
tahlil 
etish 
mazmuni, 
vazifalari, 
axborot manbalari 
tavsiflanadi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
va 
sotish rejasining 
bajarilishi tahlili
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish va sotish 
rejasining 
bajarilishi
Ishlab 
chiqarish
va 
sotish
rejasining
bajarilishiga,
dinamikasiga,
qiyosiy
o ‘zgarishlariga 
baho beriladi
Korxona moliya- 
xo‘jalik 
faoliyatining 
istiqboldagi 
rejasi, 
byudjeti, 
prognoz 
ko'rsatkichlari 
belgi lanadi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
nomenklaturasi 
va 
assortimenti 
tahlili
Nomenklatura 
va 
assortiment 
rejasining 
bajarilishi
Nomenklatura va
assortiment
rejasininng
bajarilishiga, reja
bajarilishining
korxona moliya-
xo‘jalik
faoliyatiga ta’siri 
o ‘rganiladi
Nomenklatura va
asoosrtimentni
to‘g ‘ri 
belgilash
va 
ulami
maqsadli
boshqarish
imkoniyatlari
aniqlanadi hamda
chora-tadbirlari
belgilanadi
Mahsulot 
sifatining tahlili: 
ishlab
chiqarishdagi
brak
Oliy va birinchi
kategoriyadagi
mahsulot hajmi.
Mahsulotning
sortliiik
koeffitsiyenti.
Mahsulotning 
sifatligiga, uning 
pul 
tushumlari, 
moliyaviy 
natijaga ta’siriga 
baho beriladi
Mahsulotning 
sifatligini oshirish 
chora-tadbirlari 
ko‘riIadi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
maromiyligining 
tahlili
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
maromiyligi 
koeffitsiyenti.
Ishlab 
chiqarish 
maromiyligining 
uzluksiz 
va 
barqaror
Maromiylik 
va 
uning
buzilishlarini 
oldini 
olish
185

---

rivojlanishni 
ta ’minlashdagi 
ahamiyatiga baho 
beriladi
choralari ko‘riladi
Innovatsion
mahsulotlar
tahlili
Inn vo vats ion 
mahsulotlarning 
jam i 
mahsulotlar 
tarkibidagi 
salmog‘i
Innovatsion
mahsulotlar
ulaming
raqobatdoshlikni 
ta’minlashdagi 
o ‘miga 
baho 
beriladi
Innvoatsion 
mahsulotlar 
hajmini oshirish, 
ilmiy, texnikaviy 
yangiliklarni 
amaliy otga keng 
joriy 
etish 
choralari ko‘riladi
Xorijga sotilgan
mahsulotlar
tahlili
Eksport 
qilingan 
mahsulotlarning 
jam i 
mahsulotlar 
tarkibidagi 
salmog‘i
Eksport qilingan 
mahsulotlar 
hajmi, 
valyuta 
tushumlari 
va 
jahon 
bozoriga 
chiqish
imkoniyatlariga 
baho beriladi
Eksport 
hajmini 
oshirish 
chora- 
tadbirlari 
ko‘riladi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish hajmiga 
ta’sir 
etuvchi 
omillar tahlili
Mahsulotning 
mehnat vositalari, 
mehnat 
predmetlari, 
mehnat 
omillari 
bilan 
bog‘liq 
samaradorligi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
va 
sotish 
hajmiga 
ta’sir 
etuvchi 
miqdor va sifat 
omillariga 
baho 
beriladi
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
va 
sotish 
hajmini 
o^stirish, 
uning 
barqaror 
rivojlanishini 
ta’minlash chora- 
tadbirlari 
ko‘riladi
Ishlab 
chiqarilgan 
mahsulot 
hajmini 
umumlashtiruvchi 
ko‘rsatkichlar tizimiga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:
Yalpi mahsulot ~ bu korxonaning m a’lum bir davrda (kun, oy, 
chorak, yil) ishlab chiqargan mahsuloti, ko‘rsatgan xizmat va bajargan 
ishlarining amaldagi va solishtirma bahoda oichangan hajmi.
Tovar mahsulot -ishlab chiqarishning barcha bo‘g4nlaridan o ‘tgan 
va tayyor holatga kelgan, iste’molchilarga yetkazib berish uchun 
m oijallangan mahsulotlar.
Sotilgan mahsulot - iste’molchilarga ortib jo'natilgan yoki hisob 
hujjatlari taqdim etilgan mahsulotlar.

---

Mahsulotlar nomenklaturasi - deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, 
kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda 
qabul qilingan ro‘yxatidir.
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti - deb esa, mahsulotlarning 
ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, 
navi, o‘lchami, 
markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir.
Korxona uchun ko‘proq foyda keltiruvchi, kam xarajat talab 
etadigan tovarlami ishlab chiqarish manfaatlidir. Shu sababli, tovarlami 
ishlab chiqarish hajmini tahiil qilishda strukturaviy o‘zgarishlami tahiil 
etishga alohida ahamiyat qaratiladi.
Mahsulotlar hajmida strukturaviy o ‘zgarishlami mehnat sig‘imi 
ko‘rsatkichIari orqali aniqlash mumkin. Mehnat sig‘imini me’yor-soat, 
me’yorlashtirilgan ish haqi ko'rsatkichlari orqali aniqlanadi.
Mahsulot turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi har xil darajada 
bo‘lishi strukturani 
0
‘zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo‘yicha 
mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab 
chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi 
va tuzilishiga teng kelishi kerak.
Ishlab chiqarish maromiyligi - bir maromda mahsulot ishlab 
chiqarishni tasniflaydi.
Ishlab chiqarishni bir maromda tashkil etilishi resurslardan 
foydalanish darajasiga, mahsulot sifatini yaxshilanishiga, shartnomaviy
r
majburiyatlarni bajarilishiga ta’sir etadi.
Mahsulot sifati. Tahlilda muhim e ’tibor ishlab chiqarishga va 
sotilgan mahsulotlar sifatiga qaratiladi. Mahsulot sifati deganda - uning 
tovarlilik darajasi, xaridorlar didiga mosligi, xalqaro va mamlakat 
standart meyorlariga javob berishidagi ijobiy tasnifiy jihatlari nazarda
tutiladi.
Xalqaro va mamlakat standard talablariga mosligi yuzasidan 
mahsulotlarning oliy va birinchi kategoriyalar tarikblanadi.
3.10-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilida o‘rgani!adigan
ko‘rsatkichlar tizimi