Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi kafedrasi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish

yetmagan bolalar
ning hayotida ham o`z aksini 
topadi. Kattalarning pand-nasihatlari o`smir yoshidagi bolalarda kuchli tanqidiy 
qarashlar bilan duch keladi va ahloqsiz munosabatlarni keltirib chiqaradi. 
Balog`at yoshidagi bolalarning xulqida paydo bo`lgan salbiy oqibatlarni 
o`rganishda biologik holatlarning ta`siri katta, albatta. Biroq tibbiy xodimlarning

---

33 
natijalari har vaqt ham to`g`ri hulosalarga olib kelmaydi. Chunki tarbiyasi og`ir 
bolaning xulqida ijtimoiy nuqtai nazardan ahamiyatga mollik bo`lgan belgilari, 
ya`ni uning shakllanayotgan harakteri, turli psixologik jarohliklar, maktabdagi 
muhiti, nasliy nuqsonlar (ota-onaning alkogol va narkotik moddalarni iste`mol 
qilishi)ni uning psixofiziologik rivojiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi. 
Bularning qatoriga asab kasalliklarga duch kelgan aqli zaif bolalar 
(imbitsil va 
detsibil)
ning ijtimoiylashuvini ham tilga olish zarur. Tadqiqot natijalari shuni 
ko`rsatadiki, oligofren bolalar o`rtasida sodir etilgan jinoiy ishlarning aksariyati 
salbiy oqibatlarga olib keladi. Chunki, aynan bunday fiziologik jihatdan zaif 
bolalarning ijtimoiy hayotga moslashuvi o`ta og`ir kechishi, nomaqbul 
sharoitlarda kattalar yoki tajribasi yuqori bo`lgan jinoyatchilar ta`siri ostida ko`r-
ko`rona ularni qo`llarida qurolga aylanadi. Bunday hodisalardan yiroq bo`lish 
uchun oilaviy muhitning ta`siri juda ham katta ahamiyatga ega. Oilada ota-
onalarning o`zaro munosabatlari o`smirlarning psixologik va jismoniy jihatdan
voyaga yetishiga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Bolalarni haddan ziyod erkalash ham 
ijobiy natijaga olib kelmaydi va eng asosiysi, hayotiy qiyinchiliklarni yengib 
o`tishlariga to`sqinlik ko`rsatadi. 
O`smirlar hayotida nizoli vaziyatlarni paydo bo`lishi ko`p xollarda 
o`zining imkoniyatlarini noto`g`ri baxolashiga olib keladi. Hulqiy normalarga 
asoslangan xatti-harakatlar, o`smirlarni favqullodagi vaziyatlarda o`zini tutishiga 
sabab bo`ladi. Ba`zi tadqiqotchilarning fikricha past darajadagi xulqga ega 
bo`lgan bolalar yuqori darajadagi tanqidlar ostida o`zlarining ijobiy xislatlarini 
namoyon eta olmaydilar. 
Balog`atga yetmagan o`spirinlarda huquqbuzarlik holatlari ko`pincha 
guruhga qo`shilib jinoyat sodir etish holatlari kuzatiladi. Guruh tarkibida ular 
o`zlarining tajribalarini oshirib o`zining jinoiy faoliyatini davom ettirishga tayyor 
bo`ladilar. 
Bu o`rinda shuni takidlash lozimki, o`smirlar orasida oxirgi vaqtlarda 
jinoyatning turli shakllari, avval kattalar ishtirokida yuz bergan jinoyat holatlari 
kuzatilmokda. Bularga narkotik va qurol-yaroq savdosi, tadbirkorlar o`rtasida 
uyushtirilgan jinoiy holatlar, garovga odam olish, turli ko`rinishdagi yirik 

---

34 
o`g`riliklar, hayoti va sog`ligiga suiqasd qilish, kompyuter jinoyatlari, yashab 
turgan muhitidagi reket haraktalari keng tarqalgan. 
Jinoiy xulq-atvorga ega bo`lgan voyaga yetmaganlar tahlilidan 
ko`rinishicha ma`lum bo`ldiki, 4 turli huquqbuzarliklar jamiyat uchun xavfli 
unsurlarni vujudga keltirishi mumkin:
a) istalgan umumiy yo`nalishga qarama-qarshi yo`naltirilgan harakatlar; 
b) umumiy shaxsiy yo`nalganligi to`g`ri bo`lmagan vaziyat nuqtai 
nazaridan qaralganda birmuncha yengil harakatlar; 
v) vaqt o`tishi bilan jinoiy huquqning namoyon bo`lishi va h.k. 
g) jinoiy harakatlarni o`rnatish, faol jinoyatlarni yo`lga quyish, shuningdek, 
ijtimoiy hayotga zid bo`lgan munosabatlarni amalga oshirish. Keltirilgan 
tipologiya o`smir va o`spirinlarning huquqbuzar xulqining asosini tashkil etadi, 
ularning ijtimoiy salbiy qirralarini, zaiflashgan ongini namoyish etadi. 
Maqbul bo`lmagan tashqi sharoitlarning natijasi o`smir va o`spirinlarda 
tarbiya mezonlarinig murakkablashuviga olib keladi. Bunday vaziyatlar ota-
onalarning maqbul bo`lmagan munosabatlaridan, oiladagi munosabatlarning 
inqirozidan, maktab va oiladagi noto`g`ri tarbiyadan yuzaga kelishi mumkin. 
Biroq ba`zi xollarda salbiy xulqli ota-onalarning farzandlari xulqi yaxshi bo`lgan 
holatlar ham kuzatilgan. Masalan, ko`p alkogol ichuvchi ota-onalarning
farzandlari spirtlarni umuman iste`mol qilmaslikligi, aynan shunday ichqilikka 
ruju quygan oilalarning farzandlari odobli va esli-hushli bo`lib voyaga etishi 
mumkin. 
Voyaga 
yetmagan 
qonunbuzarlarning 
tarbiyasi 
o`z-o`zidan
shakllantirmaydi. Uning o`zi bunday tarbiyani shundayligicha qabul qilishi yoki 
aksincha u bilan kurash olib borishi mumkin. Shunday noma`qul sharoitlar bilan 
kurashish natijasida o`smir yoshidagi shaxslarda ijobiy sifatlar namoyon bo`ladi. 
O`smir yoshi-10-15 yosh davlarni o`zida aks etib biologik nuqtai nazaridan 
“o`tish davri”
bo`lib hisoblanadi, chunki bu yosh yosh oralig`ida jinsiy ulg`ayish, 
fiziologik o`zgarishlar namoyon bo`ladi. Bu yoshdagi eng muhim tuyg`u “katta” 
bo`lganligi, ulg`ayganligini anglab yetishi. U nihoyatda sezuvchan, ruhiy 
tomondan tez asabiylashgan, o`zgarishlarga e`tibor qaratadigan yosh davridir. 

---

35 
14-18 yoshda jinsiy ulg`ayganlik o`z yakuniga etadi va ilk bor ishlab 
chiqarish mehnatiga qadam qo`yadi. Bu yoshda ularning ijtimoiylashuvi oxirgi 
bosqichga chiqadi. Ular huquqiy va axloqiy jihatdan huquqiy normalarga rioya 
qilishlari, qonun oldida javobgarlik xissini sezishi namoyon bo`ladi. J.I.S. 
Vigotskiy yosh davrlariga e`tibor berar ekan unda yuzberadigan “inqirozli” 
holatlarini alohida ta`kidlab o`tadi. Ushbu inqiroz davrlari: 
1 yoshda; 
3 yoshda; 
7 yoshda;
13 yoshda namoyon bular ekan.
Nima uchun o`smir yoshga tegishli davr -“qiyin” davr bo`lib hisoblanadi? 
Birinchidan, organizm va jinsiy ulg`ayganligining rivojlanishi bir teksta 
emasligi (masalan, uzun bo`y va kichiq bosh qobig`i, ko`krak qafasining torligi,
qo`l-oyoqlarning uzunligi), yurak tomir tizimidagi disproporstiyalar o`smirga 
katta ta`sir ko`rsatadi. 
Ikkinchidan, yurak-tomir tizimi bir tekisda emasligi sababli qon-tomirining 
urushi (qon bosimi) yuqori bo`lishi, boshning tez-tez og`rib turishi, 
gallyustinastiyalarning paydo bo`lishi, his tuyg`ularining mustahkam emasligi 
nizolarni keltirib chiqarishini takidlab o`tish lozim. 
Muloqotga bo`lgan ehtiyoj va hayotda o`z o`rniga ega bo`lish va mustaqil 
fikr yuritish faqat yaxshi sharoitda va ijtimoiy foydali faoliyat asosida yuzaga 
kelishi mumkin. Bunday sharoitlar yo`q bo`lsa, o`zining haqligini isbotlash har 
qanday harakatlarni amalga oshirishga intiladi va ehtiyojlarini qondiradi. Agarda 
intilishlari amalga oshmasa, ijtimoiy nomalarga zid bo`lgan xulqi orqali bo`lsada 
uni namoyish etishga harakat qiladi (ichish, chekish, qo`pol so`zlashish, bezorilik 
qilishni orali). 
Narkotik moddalar, spirtli ichimliklar iste`mol qilish insonning yoshlik 
davridanoq namoyon bo`ladi. Buning sababi ideallarning yo`qligi, real hayotda 
o`zining o`rniga ega bo`lmasli, o`zining imkoniyatlaridan foydalana olmasligidan 
dalolat beradi. 

---

36 
“Inqiroz” davridan osnolikcha chiqishi va qiyinchiliklardan o`zini halos 
qilishi uchun o`smir narkotik moddalar va alkogolizm illatiga berilib ketadi. 
Narkotik orqali u xayolparast bo`ladi. U narsalar uning yuragiga malhamdek ta`sir 
ko`rsatadi. ruhiy osudalik baxsh etadi. Odamlarni narkotik moddalar bilan 
ta`minlash jarayonini narkobiznes ishida ishtirok etgan odamlar boshqaradi va
katta manfaatlar yo`lida qonunga hilof ishlarga qo`l uriladi. 
O`smirlarning sog`lom ijtimoiy hayotga zid bo`lgan xulqini o`rganish 
uchun ko`plab tadqiqotlar o`tkzilgan. Masalan, psixiatr A.E.Lichko o`smir 
yoshdagi bolalarning norma va normada bo`lmagan harakterini va uning 
belgilarini o`rganib chiqkan. Tadqiqotchini ko`prok o`smir harakteridagi 
egatologiya, aniqrog`i psixopatiya holatlari qiziqtirgan. Uning nuqtai nazari 
bo`yicha o`smir yoshidagilarning harakteri 11ta turdagi imkoniyatlariga ega 
bo`lib, ularning har-hil sharoitlardagi ko`rinishlari ijtimoiy normalargsha zid
xulqiga olib kelishi mumkin ekan. 
O`smir yoshidagi bolalarning ijtimoiy normalarga zid keladigan xulqi 
asosida yuzaga kelgan harakterni pedagogik jihatdan yaxshilash (pedagogik 
tomonidan to`zatish) uchun ularning har biriga individual yondoshishni talab 
etadi. 

---

37