Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti I. M. Haydarov, M. M. Askarov

“Ombudsman”
so‘zi 
shvedcha 
“vakil”, “agent”, “delegat”, “advokat” 
tushunchalariga hamohang,
 
biror kishining vasiysi, biror 
kishining nomidan ish ko‘ruvchi ma’nolarini anglatadi. 
 
Uning mohiyati quyidagicha: 
“Ombudsman inson 
huquqlariga amal qilinishini nazorat qiladi. Agar 
prokuratura 
organlari 
inson 
huquqlariga 
amal 
qilinishini 
faqat 
qonun 
asosida 
nazorat 
qilsa, 
Ombudsmanlar maqsadga muvofiqlik, vijdonlilik, adolat nuqtayi nazaridan nazorat 
qiladi”. 
 

---

90 
Oliy Majlisda Inson huquqlari bo‘yicha vakillik (Ombudsman) institutini tashkil 
etish zarurati ilk bor 1995- yil 23-fevralda bo‘lib o‘tgan birinchi chaqiriq birinchi 
sessiyasida ilgari surildi. Shu tariqa mamlakatimiz mustaqillik yillari tarixida ilk bor 
1995- yilning 23-fevralida Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili tashkil 
etildi. 
Inson huquqlari bo‘yicha vakil zimmasiga yuklangan vazifalarni samarali 
bajarishga ko‘maklashish maqsadida 1995- yil 6-mayda Oliy Majlis tomonidan “Oliy 
Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili huzurida Fuqarolarning konstutsiyaviy 
huquq va erkinliklariga rioya etilishi komissiyasini tuzish to‘g‘risida”gi 881-sonli 
qaror qabul qilindi. Ushbu qarorga ko‘ra Inson huquqlari bo‘yicha vakil huzurida 
jamoatchilik asosida faoliyat olib boruvchi fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va 
erkinliklariga rioya etilishi bo‘yicha 10 kishidan iborat komissiya tasdiqlandi. 
Ombdsman instituti faoliyatining yanada takomillashuvida O‘zbekiston 
Respublikasi Birinchi Prezidentining 1999- yil 14ـaprelda Oliy Majlisning XIV 
sessiyasidagi ma’ruzasidagi quyidagi fikrlari muhim ahamiyat kasb etdi: “Insoniy 
mezonlar, hukumatga qarashli bo‘lmagan huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar va 
ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish masalalari bo‘yicha Yevropa xavfsizlik 
va hamkorlik tashkiloti va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish lozim. 
Respublika mintaqalarida Inson huquqlari bo‘yicha vakil samarali faoliyat ko‘rsatishi 
uchun shart-sharoit yaratish, Ombudsman institutining haqiqiy mustaqilligini 
ta’minlash zarur”. 
1999-yilning 12-avgustida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Kengashining 
7981-sonli 
“Insonning konstutsiyaviy huquq va erkinliklariga rioya etilishi bo‘yicha 
komissiyasi tarkibiga o‘zgartirish kiritish to‘g‘risida”
gi qarori bilan komissiya 
tarkibiga yana 10 nafar komissiya qo‘shilib, Ombudsmanning mintaqalardagi vakillik 
instituti vujudga kelishi uchun ilk 
“tamal tosh”
i qo‘yildi.
Parlament Vakil va Komissiyaning asosiy faoliyati esa Oliy Majlis Kengashi 
tomonidan 1995-yil 29-avgustda qabul qilingan Oliy Majlisning Inson huquqlari 
bo‘yicha vakili to‘g‘risidagi nizom bilan tartibga solindi.
Shuningdek, Nizomda Vakilning saylanish tartibi, uning asosiy vazifalari, 
shikoyatlarni taqdim etish (Vakilga) va ko‘rib chiqish tartibi, Vakilning va shikoyat 
etuvchining huquqlari hamda Inson huquqlari bo‘yicha vakil huzurida fuqarolarning 
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga rioya etilishi bo‘yicha komissiyaning 
Vakilga o‘z faoliyatini amalga oshirish jaryonidagi vakolatlari belgilandi.
Biroq shu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, ushbu Nizom Ombudsman 
faoliyatining to‘liq huquqiy asosini tashkil eta olmas edi. 
Birinchidan,
Oliy 
Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili to‘g‘risidagi Nizom qabul qilingan 
bo‘lsaـda, ushbu Nizom qoidalari hali milliy qonunchiligimizda o‘zining to‘liq 
kafolatiga emas edi. 
Ikkinchidan,
Nizomning 6-bandida vakil hokimiyat vakillik organlarining 
harakatlari va qarorlari ustidan berilgan shikoyatlarni ko‘rib chiqmaydi degan 
qoidaning kiritilishi Ombudsmanning inson huquqlarini ta’minlashga doir 
vakolatlarini cheklar edi. Chunki bugungi kungacha ham Ombudsmanga kelib 

---

91 
tushayotgan murojaatlarda hokimiyat vakillik organlari faoliyatidan qoniqmaslikka 
doir arizalar anchani tashkil etmoqda.
Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili institutining, huquqparvar 
jamoat tashkilotlarining mavqei va maqomini ko‘tarish zarur. Inson huquqlarini 
himoya qilish sohasidagi mavjud Ombudsman instituti, Jamoatchilik fikri instituti, 
Amaldagi qonunchilik monitoringi instituti, Inson huquqlari milliy markaz singari 
tashkilotlarni rivojlantirish hamda boshqa yangi institutlarni tashkil etish lozim. Bir 
so‘z bilan aytganda, inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini boshqarish va 
nazorat qilishning yangi samarali mexanizmlarini barpo etish zarurati etildi”.
Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili to‘g‘risidagi qonunining 
loyihasi ustida 1996-yilda ish boshlandi. Unda Oliy Majlis deputatlari, 
respublikamizning huquqshunos olimlari, chet ellik ekspertlar ishtirok etdilar. Qonun 
loyihasini tayyorlashda chet el Ombudsmanlari tajribasi, shuningdek, 1996- yil 
sentabr’ oyida Toshkent shahrida YYXHTning “Inson huquqlari bo‘yicha milliy 
institutlar” mavzusida o‘tkazilgan seminar-kengashda chet ellik mutaxassislar 
bildirgan taklif va fikr-mulohazalar hisobga olindi. Inson huquqlari bo‘yicha vakil 
to‘g‘risidagi Qonun loyihasi 1997 - yil 14-fevralda umumxalq muhokamasi uchun 
“Xalq so‘zi” va “Narodnoye slovo” gazetalarida e’lon qilindi. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 - yil 24 - aprelda bo‘lib o‘tgan 
sakkizinchi sessiyasida esa “