|
133
7.6-rasm. Komissiyaner faoliyati va shartnomaviy munosabatlari jarayoni
Ulgurji vositachi - sotishni tashkil etish, kreditlash, bozor haqida axborot to‘plash
va boshqa funksiyalarni amalga oshiradigan, lekin mahsulotga jismoniy egalikka
kirishmay, buning o‘rniga ishlab chiqaruvchidan mijozga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetkazib
berishni tashkil qiladigan sotuvchi.
Sanoat bozorlarida savdo vositachilarining ikki xil turi ko‘proq uchraydi – ishlab
chiqaruvchining savdo vakili (agent turlaridan biri) va sanoat distribyutori (ulgurji
savdogar turalridan biri).
Ishlab chiqaruvchining savdo vakili o‘zaro aloqalar mustaqil qatnashchisi
hisoblanadi va ishlab chiqaruvchi bilan uning mahsulotini ma’lum bir hududda sotish
haqida shartnoma tuzadi. U ko‘pincha bir nechta o‘zaro bog‘liq, lekin
raqobatlashmaydigan ishlab chiqaruvchining mahsulotlari bilan shug‘ullanadi.
Vakilning mehnati uchun komission mukofotlar bilan haq to‘lanadi, bu esa ishlab
chiqaruvchining savdo xarajatlari sotuv hajmiga bog‘liq ekanligini anglatadi.
Muvaffaqiyat bilan faoliyat yuritadigan vakilning tovaraylanmasi yiliga bir necha
million dollarga yetishi mumkin, ishlab chiqaruvchini ifodalaydigan korxona bir
nechta filialga ega bo‘lishi va ko‘p soni savdo personaliga rahbarlik qilishi mumkin,
lekin atigi bir kishidan iborat bo‘lgan korxonalar ham uchrab turadi.
Ishlab chiqaruvchining vakili odatda u ishlab chiqaruvchining agenti sifatida
harakat qilib, sotayotgan mahsulot uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaydi, lekin
aslida u konsignatsiya shartlarida o‘zida kichik miqdorda mahsulot saqlashi mumkin.
Vakillarga ularning shartnomalari qisqa muddatli bo‘lgan broker va savdo agentlaridan
farqli ravishda, korxonalar bilan uzoq muddatli munosabatlarga kirishish xosdir.
Komissiya
shartnomasi
Tўlov
EKSPORT ?ILUVChI
(komitеnt)
KOMISSIONЕR
Shartnoma
IMPORT
QILUVChI
(komitеnt)
Tovarni еtkazib bеrish
134
Brokerlar va savdo agentlari sanoat marketingidan ko‘ra iste’mol tovarlari bozorida
ko‘proq uchraydi. Sanoat bozorlarida ularning xizmatlariga xomashyo va ishlov
berilgan materiallar kabi differensiatsiya qilinmagan mahsulotlar sotish haqida gap
borganda murojaat qilinadi. Bunday vaziyatda brokerlar va savdo agentlari o‘z
mijozlariga bir nechta turli manbalardan mahsulot yetkazib berish uzluksizligini
kafolatlashi mumkin. Savdo agentlari shuningdek, qisqa muddatli munosabatlarga ham
murojaat qilib, odatda belgilangan vaqt oralig‘ida butun mahsulotni sotishga
shartnoma imzolaydi. Savdo agentlari ko‘pincha qandaydir belgilangan savdo
tarmog‘ida sotuvlarga ixtisoslashadi.
Korxona bozorni qamrab olishga erishishda o‘zining savdo personali yoki ishlab
chiqaruvchining vakillariga tayanishidan qat’i nazar, ularni na savdo vakillari, na
ishlab chiqaruvchining vakillari bajara olmaydigan boshqa bir qator marketing
funksiyalarini bajarish ham talab etiladi. Ko‘pincha bu funksiyalar sanoat distribyutori
tomonidan amalga oshiriladi.
Sanoat distribyutori savdo vositachisining o‘ziga xos turi bo‘lib, mahsulotlarni
birinchi navbatda ishlab chiqaruvchilarga sotadi. U sotilayotgan mahsulotni o‘zida
saqlaydi, unda kamida bitta tashqi savdo vakili, shuningdek, telemarketing bo‘limi
bo‘ladi va u keng doiradagi marketing kanali funksiyalarini, jumladan, mijozlar bilan
shartnoma tuzish, kreditlash, mahsulotning to‘liq assortimentini taqdim etish va
saqlash funksiyalarini bajaradi. Qoidaga ko‘ra, sanoat distribyutori o‘z omborida
quyidagi mahsulotlarni saqlaydi: texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash va ekspluatatsiya
uchun asbob-uskunalar (MRO); ishlab chiqaruvchilar uchun zaxiralar, masalan,
bog‘lash moslamasi, uzatish qutichasi tarkibiy qismlari, gidravlik tizimning tarkibiy
qismlari va mayda rezina detallar; ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan asbob-
uskunalar, masalan, qo‘l va mexanika anjomlari va konveyerlar; xomashyo materiallari
va yarim tayyor mahsulotlarni tayyor mahsulotga aylantirish uchun foydalaniladigan
asbob-uskunalar.
Sanoat distribyutorlarining uch xil turi mavjud. Keng profildagi distribyutorlar o‘z
omborlarida katta mahsulot assortimentini saqlaydi, ularni ko‘pincha sanoat
supermarketlari deb atashadi. Ixtisoslashgan distribyutorlar podshipniklar va uzatish
135
qutichasi tarkibiy qismlari yoki abrazivlar va kesuvchi anjomlar kabi kam sonli o‘zaro
bog‘liq mahsulotlar sotish bilan shug‘ullanadi.
Sanoat distribyutorlarining bu ikki turi o‘rtasida farq oxirgi yillarda biroz
bilinmay ketdi, chunki distribyutor-kompaniya doirasida ixtisoslashgan bo‘limlar keng
profili yaratish tendensiyasi namoyon bo‘lmoqda.
Ixtisoslashgan distribyutorlar orasida mijozlarga to‘liq xizmatlar kompleksi
taqdim etish uchun o‘z tovar taklifini kengaytirish tendensiyasi kamroq tarqalgan.
Masalan, podshipniklar savdosiga ixtisoslashgan ayrim distribyutorlar uzatish
qutichalarini ham sotgan holda kengroq sohada faoliyat yurita boshlaydi. Sanoat
distribyutorlarining uchinchi turi – aralash distribyutor – yoki keng profilli distribyutor
va ixtisoslashgan distribyutor jihatlarini birlashtiradi, yoki sanoat distributsiyasidan
tashqari ulgurji savdoning boshqa turlari bilan ham shug‘ullanadi.
Masalan, aralash turga mahsulotni riteylorlarga ham, qurilish tarmog‘i korxonalari
va ishlab chiqaruvchilarga ham sotadigan elektr uskunalar distribyutorini kiritish
mumkin. Ixtisoslashgan distribyutorlar va aralash turdagi distribyutorlar qoidaga ko‘ra,
keng profilli distribyutorlardan ko‘ra ko‘proq foyda ko‘radi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
