Toshkent davlat iqtisodiyot

 

2.5. 

Xaridlarni boshqarish va xaridlar strategiyasi 

 

Xarid  haqida  qaror  qabul  qilish  jarayoni  odatda  xaridlar  bo‘limi  mutaxassislari 

tomonidan boshqariladi va nazorat qilinadi.  

Funksional-qiymat  tahlili  xarid  qilinayotgan  mahsulotni  uning  bajaradigan 

funksiyalari  va  iqtisodiy  qimmati,  shuningdek,  xuddi  shu  funksiyani  bajaradigan 

muqobil  usullar  nuqtai-nazaridan  o‘rganishni  taqozo  etadi.  Funksional-qiymat 

tahlilining  maqsadi  harajatlarni  qisqartirish,  bunda  mahsulot  sifati  va  ochiqlik 

darajasini  saqlab  qolish  hisoblanadi.  Funksional-qiymat  tahlili  narx  va  mahsulot 

tavsifnomalarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. 

Bu  tahlil  xarid  bo‘limi  xodimlari  tomonidan  amalga  oshirilishi  yoki  boshqa 

bo‘limlardan  texnik  ekspertlar,  jumladan,  muhandislar,  ishlab  chiqarish  va  sifat 

nazorat  bo‘limi  xodimlarini  jalb  qilish  talab  qilinishiga  to‘g‘ri  kelishi  ko‘rib 

chiqilayotgan  mahsulot  turiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Bundan  bir  necha  yil  oldin  AQShning 

Milliy  xaridlar  bo‘yicha  agentlar  assotsiatsiyasi  o‘z  a’zolari  uchun  funksional-qiymat 

---

 

42 

 

tahlili  o‘tkazish  bo‘yicha  yo‘riqnoma  chiqardi.  Yo’riqnomaga  quyidagi  nazorat 

savollari kiritildi: 

1.  Bu mahsulotga ahamiyat bermaslik mumkinmi? 

2.  Agar  mahsulot  nostandart  bo‘lsa,  standart  mahsulotdan  foydalanish 

mumkinmi? 

3.  Agar mahsulot standart bo‘lsa, u qo‘llanish uchun to‘liq mos keladimi? 

4.  Mahsulot talab qilinganidan ko‘proq imkoniyatlarga egami? 

5.  Mahsulot vaznini kamaytirish mumkinmi? 

6.  Ushbu  mahsulotni  shunga  o‘xshash  boshqa  mahsulot  bilan  almashtirish 

mumkinmi? 

7.  Keragidan ko‘ra qattiqroq shartlar belgilanmaganmi? 

8.  Mahsulotga keragidan ortiq ishlov berilmaganmi? 

9.  Mahsulotga tozalash borasida keragidan ortiq ishlov berilmaganmi? 

10. Mahsulotning sanoat sifati ko‘zda tutilganmi? 

11.  Mahsulotni  mustaqil  ishlab  chiqarish,  uni  xarid  qilishdan  arzonga 

tushmaydimi?  Agar  u  o‘z  kuchlari  bilan  ishlab  chiqarilsa,  uni  arzonroq  sotib  olish 

mumkin bo‘ladimi? 

12.  Mahsulotlar  transport  vositasida  tashish  harajatlarini  maksimal  darajada 

pasaytirishga imkon beradigan tarzda saralanganmi? 

13. O‘rab-qadoqlash harajatlarini qisqartirish mumkinmi? 

14. 

Harajatlarni 

qisqartirish 

masalasi 

borasida 

ta’minotchilar  bilan 

maslahatlashasizmi?  

Narx  tahlili  –  funksional-qiymat  tahlilining  ikkinchi  qismidir.  Narxlarni  tahlil 

qilishda  xaridor-tashkilot  xodimlari  ta’minotchiga  uni  ishlab  chiqarish  qanchaga 

tushishini  bilib  olishga  harakat  qiladi.  Sotuvchi  harajatlarini  aniq  baholash  xaridlar 

bo‘yicha  agent  tomonidan  sotuvchi  bilan  narxlarni  muhokama  qilishda  foydalanilishi 

mumkin. 

Shubhasizki, funksional-qiymat tahlili – yuqori darajada ijodkorlik talab etadigan 

jarayon;  shu  sababli  ayrim  mualliflar  ijodkorlikni  rag‘batlantirish  texnikasidan, 

masalan, «aqliy hujum»dan foydalanish zarurati haqida gapiradilar. Funksional-qiymat 

---

 

43 

 

tahlilining  mohiyati  shundan  iboratki,  mahsulot  funksiyalarini  amalga  oshirishning 

yangi  usullarini ko‘rish lozim, buning  uchun esa an’anaviy  fikrlash qoliplaridan xalos 

bo‘lish  talab  etiladi.  Pirovard  natijada,  funksional-qiymat  tahlili  muvaffaqiyatlari 

sotuvchilarning  javob  tariqasidagi  harakatlariga  va  ularning  mijozlar  so‘rovlariga 

javob berishga tayyorligiga bog‘liq bo‘ladi. 

Ko‘plab  tashkilotlar  ta’minotchini  baholashning  qandaydir  formal  sxemasidan 

foydalanadi. Baholashning ikki xil asosiy turi mavjud: 

1)  ta’minotchilar  malakasini  mazkur  xarid  bo‘yicha  savdo  qatnashchilari  sifatida 

baholash; 

2) mavjud ta’minotchilarni doimiy tahlil qilish. 

Ta’minotchini  baholash  tobora  total  sifat  boshqaruvi  bo‘yicha  mijoz  dasturining 

bir qismiga aylanib bormoqda. 

Ta’minotchini  baholash  standart  jarayoni  uchun  xaridlar  bo‘limi  rahbarlarining 

fikrini,  ko‘pincha  raqamlar  bilan  ifodalangan  holda  bilish  talab  etiladi.  Mezonlarning 

har  biri  ma’lum bir  muhimlik koeffitsiyentiga ega bo‘lib, alohida  mezonlarda baholar 

bu  mezonlar  muhimlik  koeffitsiyentiga  ko‘paytiriladi,  shundan  keyin  yig‘indisi 

chiqariladi va natijada ta’minotchining umumiy bahosi olinadi.  

Ta’minotchini  tahlil  qilishda  eng  ko‘p  foydalaniladigan  ko‘rsatkichlar  qatoriga 

mahsulot  sifati,  ishonchlilik,  narx,  xizmat  ko‘rsatish  va  texnik  kompetensiya  kiradi. 

Boshqa  ko‘rsatkichlar  ta’minotchi-korxonalarning  menejment  sifati,  ichki  ishlab 

chiqarish 

munosabatlari, 

mehnat 

intizomi, 

ishlab 

chiqarish 

harajatlarini 

minimallashtirishga  intilish,  asbob-uskunalar  va  ishlab  chiqarish  bazasining  yangiligi 

va boshqalar kiradi.  

Ishlab  chiqarishda  asosiy  vositalarni,  shuningdek,  xomashyo,  detallar  va  asbob-

uskunalarni  xarid  qilishni  rejalashtirish  xaridlar  bo‘yicha  menejerning  muhim 

funksiyasidir. Xorijiy kompaniyalar tomonidan raqobatning o‘sishi, sifatni oshirish va 

harajatlarni  pasaytirish  zarurati,  shuningdek,  muhim  xomashyoning  ochiqligi  va 

iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq tashqi muhitning noaniqligi materiallarga ehtiyojni 

strategik  rejalashtirishni  yaxshilashga  undaydigan  asosiy  stimullar  sanaladi.  Bu 

majburiyat  yuklatilgan  tahlilchi  yangi  mahsulotlar  ishlab  chiqish  va  ishlab  chiqarish 

---

 

44 

 

rejalariga  tayangan  holda  tashkilotning  kelajakdagi  ehtiyojlarini  aniqlashi  lozim.  U 

bozor  sharoitlarini  prognoz  qilishi  lozim,  chunki  ular  narxga  ham,  mahsulot 

ochiqligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. 

Bunday  tahlilning  natijasi  eng  muhim  materiallarni  chayqov  narxlari  bo‘yicha 

yoki  kelajakda  foydalanish  uchun  xarid  qilish  haqida  qaror  bo‘lishi  mumkin.  Odatda 

korxona  narxlarning  o‘sishi  kutilgan  hollarda  materiallarni  chayqov  narxlarida  xarid 

qiladi,  biroq  bunda  tovardan  foydalanish  bo‘yicha  belgilangan  rejalar  tuzmaydi. 

Kelajakda  foydalanish  uchun  xarid  qilish  esa,  aksincha,  korxona  mahsulotga 

ehtiyojning  o‘sishi,  tovar  taqchilligi  yoki  narxlarning  o‘sishiga  tayyorgarlik  ko‘rgan 

hollarda  amalga  oshiriladi.  Kelajakda  foydalanish  uchun  xaridlar  shunday  afzallikka 

ham  egaki,  xomashyo  qiymati  oldindan  ma’lum  bo‘lib,  buning  asosida  narx 

shakllantirish  bo‘yicha  qarorlar  qabul  qilish  mumkin,  xarid  qiluvchi  firma  esa  o‘z 

mijozlariga majburiyatlar berish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 

Materiallarga  ehtiyojlarni  diqqat  bilan  rejalashtirish  xarid  qiluvchi  tashkilot 

uchun  qator  ustunliklarni,  chunonchi,  xarid  bahosining  pastligi  va  jarayon 

samaradorligining  yuqoriligini  hadya  etadi.  Boshqa  ko‘riladigan  foyda  –  ta’minot 

uzluksizligi, doimiy sifat darajasi va ta’minotchi bilan yaxshi munosabatlardir.