Ton r maxsu kent d ogik

 
Nazorat uchun savollar: 
1.Xonliklar davridagi ilm-fan, ta’lim-tarbiyadagi o‘zgarishlar haqida gapiring. 
2. Mazkur davrda ayollar maktabida ta’lim tizimi va mazmuni haqida so‘zlab bering. 
3. Jahon otin Uvaysiyning qizlar maktabida ta’lim mazmuni qanday bo‘lgan? 
4. Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning “Odob as-solihin” asarining mazmunini so‘zlab bering. 
Mustaqil ta’lim uchun vazifalar: 
“Odob as-solihin” asaridan o‘zingiz uchun qanday saboq oldingiz (kichik insho yozing). 
 
 
 
 
 
 
 
 
F
F
o
o
y
y
d
d
a
a
l
l
a
a
n
n
i
i
l
l
g
g
a
a
n
n
 
 
v
v
a
a
 
 
t
t
a
a
v
v
s
s
i
i
y
y
a
a
 
 
e
e
t
t
i
i
l
l
a
a
d
d
i
i
g
g
a
a
n
n
 
 
a
a
d
d
a
a
b
b
i
i
y
y
o
o
t
t
l
l
a
a
r
r
 
 
r
r
o
o
‘
‘
y
y
x
x
a
a
t
t
i
i
:
:
 
 
 
 
            1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.  
            2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil. 
 
12-mavzu 
XIX asrning ikkinchi yarimi va XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida 
ta’lim-tarbiya 
 
Reja: 
1
1
.
.
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
 
 
o
o
‘
‘
l
l
k
k
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
 
 
d
d
i
i
n
n
i
i
y
y
-
-
i
i
s
s
l
l
o
o
m
m
i
i
y
y
 
 
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
v
v
i
i
y
y
 
 
m
m
u
u
a
a
s
s
s
s
a
a
s
s
a
a
l
l
a
a
r
r
 
 
v
v
a
a
 
 
p
p
e
e
d
d
a
a
g
g
o
o
g
g
i
i
k
k
 
 
f
f
i
i
k
k
r
r
 
 
t
t
a
a
r
r
a
a
q
q
q
q
i
i
y
y
o
o
t
t
i
i
 
 
2
2
.
.
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
d
d
a
a
 
 
c
c
h
h
o
o
r
r
i
i
z
z
m
m
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
 
 
s
s
i
i
y
y
o
o
s
s
a
a
t
t
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
b
b
o
o
s
s
h
h
l
l
a
a
n
n
i
i
s
s
h
h
i
i
.
.
 
 
R
R
u
u
s
s
-
-
t
t
u
u
z
z
e
e
m
m
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
l
l
a
a
r
r
i
i
 
 
v
v
a
a
 
 
m
m
a
a
t
t
b
b
u
u
o
o
t
t
.
. 

---

3.Rossiya xalqlari uchun xukumat maktablari. 
4.Turkistonda dastlab ochilgan rus maktablari. 
  
 
Tayanch iboralar:
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
,
,
 
 
R
R
o
o
s
s
s
s
i
i
y
y
a
a
 
 
i
i
m
m
p
p
e
e
r
r
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
,
,
 
 
S
S
h
h
u
u
r
r
o
o
 
 
x
x
u
u
k
k
u
u
m
m
a
a
t
t
i
i
,
,
 
 
r
r
u
u
s
s
-
-
t
t
u
u
z
z
e
e
m
m
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
l
l
a
a
r
r
i
i
,
,
 
 
m
m
a
a
d
d
r
r
a
a
s
s
a
a
l
l
a
a
r
r
,
,
 
 
g
g
i
i
m
m
n
n
a
a
z
z
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
r
r
,
,
 
 
o
o
l
l
i
i
y
y
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
 
 
m
m
a
a
d
d
r
r
a
a
s
s
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
,
,
 
 
 
 
q
q
i
i
z
z
l
l
a
a
r
r
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
i
i
,
,
 
 
q
q
o
o
r
r
i
i
x
x
o
o
n
n
a
a
l
l
a
a
r
r
,
,
 
 
d
d
a
a
l
l
a
a
i
i
l
l
x
x
o
o
n
n
a
a
,
,
 
 
m
m
a
a
d
d
r
r
a
a
s
s
a
a
,
,
 
 
s
s
h
h
a
a
m
m
s
s
i
i
y
y
a
a
,
,
 
 
s
s
h
h
a
a
r
r
i
i
a
a
t
t
 
 
.
.
 
 
.
.
 
  
Darsning maqsadi: 
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
 
 
o
o
‘
‘
l
l
k
k
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
 
 
d
d
i
i
n
n
i
i
y
y
-
-
i
i
s
s
l
l
o
o
m
m
i
i
y
y
 
 
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
v
v
i
i
y
y
 
 
m
m
u
u
a
a
s
s
s
s
a
a
s
s
a
a
l
l
a
a
r
r
,
,
 
 
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
d
d
a
a
 
 
c
c
h
h
o
o
r
r
i
i
z
z
m
m
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
 
 
s
s
i
i
y
y
o
o
s
s
a
a
t
t
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
b
b
o
o
s
s
h
h
l
l
a
a
n
n
i
i
s
s
h
h
i
i
,
,
 
 
R
R
u
u
s
s
-
-
t
t
u
u
z
z
e
e
m
m
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
l
l
a
a
r
r
i
i
,
,
 
 Rossiya xalqlari uchun xukumat maktablari va 
Turkistonda dastlab ochilgan rus maktablari xaqida talabalarda talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalarni 
shakllantirish. 
 
 
1
1
.
.
T
T
u
u
r
r
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
 
 
o
o
‘
‘
l
l
k
k
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
 
 
d
d
i
i
n
n
i
i
y
y
-
-
i
i
s
s
l
l
o
o
m
m
i
i
y
y
 
 
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
v
v
i
i
y
y
 
 
m
m
u
u
a
a
s
s
s
s
a
a
s
s
a
a
l
l
a
a
r
r
 
 
v
v
a
a
 
 
 
 
p
p
e
e
d
d
a
a
g
g
o
o
g
g
i
i
k
k
 
 
f
f
i
i
k
k
r
r
 
 
t
t
a
a
r
r
a
a
q
q
q
q
i
i
y
y
o
o
t
t
i
i
 
 
Markaziy Osiyo zaminida Temuriylar hukmronligi inqirozga yuz tutgandan keyin, bu o‘lkani qo‘lga 
kiritish uchun jahonning ko‘pgina mamlakatlari harakat qildilar. Ana shulardan biri chor Rossiyasi edi.  
Markaziy Osiyoni Rossiyaga qaram qilish g‘oyasi Petr 1 dan boshlanib, uning vafotidan so‘ng 
Yekaterina hukumati tomonidan davom ettirildi. Nikolay II taxtga o‘tirgach, tezlik bilan Markaziy Osiyoni 
o‘ziga bo‘ysundirishga intildi. 
Rossiyaning bosqinchilik yurishi XIX asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Chunki bu davrda 
sobiq imperiya o‘rnida 3 ta xonlik – Buxoro amirligi, Xiva hamda Qo‘qon xonliklari bo‘lib, bular o‘rtasida 
nizo kuchaygan edi. Bundan foydalangan chor hukumati o‘zining yovuz niyatlarini amalga oshirishga 
kirishib dastlab Qozog‘istonni o‘zlariga tobe qildilar. So‘ngra Qozog‘iston orqali 1864 yilda 
Turkmaniston, Chimkent, Avliyo otani, 1865 yilda Toshkentni zabt etdilar. 1867 yilda Yettisuv viloyati, 
1868 yilda Samarqand, 1876 yilda Farg‘ona viloyati Rossiya qo‘liga o‘tdi. 
1876 yil 19 fevralda podsho Aleksandr II Qo‘qon xonligi tugatilganligi to‘g‘risida buyruqqa imzo 
chekdi. 1885 yilga kelib Markaziy Osiyoning hamma yerlari Russiya tasarrufiga o‘tdi va o‘lkada Turkiston 
general gubernatorligi tashkil etiladi. 
Markaziy Osiyo mustamlaka davlatiga aylantirilgach, chor hukumati mustamlakachilik siyosatini 
yurgizdi, bu siyosatga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘olonlarini esa ayovsiz bostirdi. U Markaziy Osiyo 
xududida istiqomat qiluvchi turli xalqlarni bir-biriga qarshi qo‘yish bilan ular o‘rtasida kurashni avj oldirdi.  
Chor hukumati xalqimizning milliy madaniyatiga va uning rivojiga tish-tirnog‘i bilan qarshilik qildi 
milliy zulmni kuchaytirdi. Bu zulm birinchi navbatda madaniyat, fan, san’at, ijtimoiy va pedagogik fikr, 
turmush tarziga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Xalq o‘zining milliy merosi, qadriyati va g‘ururidan mahrum 
bo‘la boshladi. Turkiston general gubernatori fon Kaufman imperatorga yo‘llagan bir maktubida Markaziy 
Osiyo xalqlarining madaniy-ijtimoiy taraqqiyoti uch yuz yil orqaga surib yuborilganini maqtanib yozgan 
edi. Inqilobdan oldin masjid va madrasalardagi kitoblar, noyob qo‘llanmalar yondirib tashlandi, bir qismi 
Peterburgga olib ketildi.  
O‘lkada yuz bergan bu voqiliklar ilg‘or ziyolilarning faoliyatida ham o‘z ifodasini topdi. Ular 
o‘lkada chor ma’murlari qo‘llagan jabr-zulmlariga qaramay ilm-fan va madaniyatning umumiy rivojiga o‘z 
hissalarini qo‘shdilar. Ular o‘zlaridan oldin o‘tgan ulug‘ mutafakkirlarning insonparvarlik, pedagogik fikr, 
g‘oyalarini davom ettirdilar. Buni Anbar otin, Ahmad donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, 
Furqat, Muqimiy, Avaz O‘tar, Zavqiy, Saidahmad  Siddiqiylarning ijodida ko‘rish mumkin. 
XIX asrning o‘rtalarida Turkiston o‘lkasida boshlang‘ich ma’lumot beradigan maktab hamda o‘rta 
va oliy diniy ta’lim beradigan madrasalar mavjud edi. Maktablarning aksariyati, shu jumladan, qishloq 
maktablarining ko‘pchiligi diniy ta’lim beruvchi eng oddiy boshlang‘ich maktablar edi. Bu maktabda 
machitlarning imomlari, savodxon mullalar dars berardilar. Bunday maktablarda o‘qitish eng oddiy diniy 
vazifalarni o‘rgatish bilan, ya’ni arab tilida yozilgan Qur’onni o‘qishni o‘rgatish, har bir musulmon uchun 
zarur bo‘lgan asosiy vazifalarni bildirish bilan cheklanardi. 
Shahar maktablarida diniy ta’limdan tashqari, umumiy ta’lim elementlari – yozish va hisoblash 
yo‘llari o‘rgatilardi.  

---

Shahar maktablarida o‘quvchilar soni 20-30 taga qishloq joylarida esa 10-15 taga yetar edi. 
O‘qishga 6 yoshdan qabul qilinib, o‘zlashtirishga qarab 17-18 yoshlarigacha davom etardi. Maktabda avval 
“Haftiyak”, keyin “Qur’on” yod olinar, so‘ng “Chor kitob”ga o‘tilardi. 
“Chor kitob” 4 bo‘limdan iborat bo‘lib, 1-bo‘lim – haq-xudoning nomlari tushuntirilardi, din 
qoidalari, tahorat, namoz bayon etiladi, ikkinchisida bidon-e’tiqodni anglash, uchinchi bo‘limda kalomi 
nabi-rivoyatlar bahs etilgan. Shuningdek, xalq orasida mashhur shoirlarning she’r va g‘azallari o‘qitilar 
edi. Odatda, bunday maktablarning o‘quvchilari badavlat oilalarning bolalari bo‘lar edi. Ular o‘qishni 
tamomlab, olgan bilimlarini savdo-sotiq ishlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida qo‘llar edilar, ba’zilari 
qo‘shimcha ta’lim olib, xattotlik kasbi bilan shug‘ullanar, ba’zilari madrasaga kirib o‘qishni davom 
ettirardilar.  
Oliy diniy maktab bo‘lgan madrasada o‘rta asrga oid diniy falsafa va musulmon huquqlari, arab 
tilining grammatikasi va mantiq ilmlaridan dars o‘tilardi. Uning o‘quv rejalari vaqt va sharoitga qarab 
o‘zgarib turgan. Masalan: XV asrning 30-40 yillarida Samarqand va Hirot madrasalarida dunyoviy 
bilimlar: matematika, astronomiya, musiqa kabi fanlar ham o‘qitilgan. 
Madrasa uch bo‘limdan iborat bo‘lgan: birinchi bo‘limda musulmon diniy aqidalari bayon qilingan 
kitob – arab tili va qonunchilik o‘rgatilar edi. Bu bo‘lim talabasi 9-10 yil o‘qigan.  
Ikkinchi bo‘limda qonunchilik, ilohiyot, (qonunchilik), mushkulot, mantiq, arab tili grammatikasi, 
notiqlik mahorati kalom o‘qitilgan. Unda 7-8 yil o‘qishgan.  
Uchinchi bo‘limda ilohiyot, qonunchilik, kalom o‘qitilgan. Qonunchilik kursida geografiya va 
arifmetikadan ba’zi ma’lumotlar berilgan. Madrasani tamomlab chiqqanlar imomlik bilan shug‘ullanish va 
qozixonalarda ishlash huquqiga ega bo‘lar edi. Maktab va madrasalarda asosan o‘g‘il bolalar o‘qitilar edi. 
Shaharlardagi diniy maktablarda ba’zi domlalarning xotinlari – otinoyilar qizlarni ham o‘qitish bilan 
shug‘ullanar edilar. Maktab va madrasalarda dars o‘zbek, arab va fors-tojik tillarida olib borilardi.  
Musulmon maktablarida ta’lim tizimi 5 toifaga bo‘lingan edi. Quyi maktab – bu maktablarda o‘g‘il 
bolalarga savod o‘rgatishgan (4 yil). Xalilxona maktabi – (namoz) yod oldirib o‘rgatilgan. Qorixona - 
Qur’on yod olingan. Madrasa. Maktab internat – o‘rta madrasa. Bu maktabda ham diniy, ham dunyoviy 
fanlar o‘qitilib, o‘rta ma’lumot berilgan. 
Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin maktab va madrasalarda ba’zi 
o‘zgarishlar yuz berdi. Musulmon maktablari uchun bosmaxonaga chop qilingan darsliklar paydo bo‘ldi. 
Qozondan bosmaxonada nashr qilingan qur’on va haftiyaklar, Hindiston va Erondan shoirlarning 
litografiyada chop qilingan to‘plamlari keltirildi, Toshkentning o‘zida ham maktablar uchun darsliklarni 
litografiya usulida nashr qilish yo‘lga qo‘yildi. 
Mustamlaka ma’muriyati mashg‘ulotlar o‘rta asr tartibida olib borilayotgan musulmon 
maktablarining ishiga aralashmas edilar. Ammo maktablarda rus tilini o‘qitishni rag‘batlantiruvchi choralar 
ko‘rishga ham harakat qilinardi. Natijada, mahalliy yoshlar rus tilini o‘rganishga ko‘proq e’tibor bera 
boshladilar. XX asr boshlarida esa madrasalarda rus tilini o‘qitish joriy qilinsin, degan ko‘rsatmaga binoan 
1913-1917 yillarda ba’zi madrasalarda rus tilini o‘qitish joriy qilindi. 
Eski maktablarda ham ba’zi o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Rus tuzem maktablari hamda yangi xil 
maktablarning ta’siri ostida ba’zi eski usul maktablarda birmuncha yangiliklar joriy qilindi, - litografiyada 
bosilgan alifbelar yordamida tovush metodi asosida savod o‘rgatish joriy qilindi, qizlarga o‘qishni 
o‘rgatish bilan birga yozishni ham o‘rgatishga kirishildi. Bu yangiliklarga ko‘ra o‘zbek maktablari 
hayotida katta siljish ro‘y berdi. 
XX asr boshlariga kelib, Turkiston o‘lkasidagi yirik markaziy shaharlarda oliy ta’lim maskani 
hisoblangan quyidagi madrasalar:  
Buxoroda – 80, Qo‘qonda – 40, Samarqandda – 22, Marg‘ilonda – 28, Toshkentda -17 mavjud 
bo‘lib, ularda 400 dan 5000 tagacha talaba tahsil olar edi.  
1906 yilga kelib, birgina Samarqand viloyatining o‘zida 1510 ta musulmon maktabi bor edi, ularda 
1482 o‘qituvchi 12740 talabaga saboq bergan. 
Umuman olganda Turkiston o‘lkasida 1905-1906 yillarda 5290 ta maktab bo‘lib, ularda 70955 
talaba ta’lim olgan. 
Bu davrga kelib mahalliy fuqaro bolalaridan ilmli kishilar tayyorlash maqsadida Xeva xoni Sayid 
Muhammad Rahimxon Bahodirxoni soniy – Feruz (1844-1910 y.) katta ishlarni amalga oshirdi. Bevosita 

---

uning tashabbusi bilan 1884 yili o‘z saroyida maktab ochilib, bu maktabda rus o‘qituvchisi va Mirzo. 
Rahmonquli qori kabi mahoratli ta’lim-tarbiya ustalari yoshlarga bilim berish ishi bilan shug‘ullandilar. 
Feruz farmoniga muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi 
ochildi. Unda Husayn Qo‘shaev degan Turkiyadan kelgan o‘qituvchi yoshlarga ta’lim-tarbiya bera 
boshladi. 
Husayn Qo‘shaev 1906-1907 o‘quv yilida xonlikdagi ilg‘or ma’rifatparvar kishilarning istaklarini 
hisobga olib, Urganchda qizlar maktabini ham tashkil etdi. Feruz unga homiylik qilib, Xazina hisobidan 
maktab uchun alohida mablag‘ ajratib berdi. 
Feruz homiyligidagi bu maktabda Husayn Qo‘shaevning turmush o‘rtog‘i Komila Qo‘shayeva 
qizlarga bilim bera boshladi. 
1909 yilga kelib Feruz quli ostidagi madrasalar soni 130 taga yetib, undagi mullavachchalar 2300 
kishidan ortib ketdi. 
Feruz Xeva ziyolilari orasida nufuzli o‘rinni egallagan ma’rifatparvar Komil Xorazmiyni Toshkent 
shahrida gimnaziya va maktablardagi o‘qitish usulini o‘rganib kelishi maqsadida safarga jo‘natadi. 
Safardan qaytgach Komil Xorazmiy bu sohadagi ishlarni anchagina jonlantirib yubordi. 
Mazkur maktab o‘quv dasturi hamda rejasiga – riyoziyot, tarix, jo‘g‘rofiya, tabiat, rus tili, mahalliy 
savod (ona tili) va islomshunoslik fanlarini o‘qitish belgilanadi. Mashg‘ulot jarayonida Sharq 
mutafakkirlari – Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Sa’diy Sheroziy, Mashrab, So‘fi Olloyor kabilar bilan bir qatorda 
rus shoir, yozuvchilarining asarlari ham o‘rganildi. Shuningdek, u, vohada san’at, maorif va madaniyat 
rivojiga rahnamolik qilib, saroyda “Podshohi zamon tipolitografiyasi”ni tashkil qildi. 
“Litografiya” - yunoncha so‘z bo‘lib “Litos” - tosh va “grafos” yozaman degan ma’noni bildiradi. 
Bu atama o‘zbek tilida toshbosma tarzida qo‘llanib kelingan. 
Feruz saroyidagi bu toshbosmaxonada ilk bor Abu Nasr Forobiyning “Nisobus - sibiyon” (Bolalar 
nasibasi), Alisher Navoyning “Xamsa” asaridan parcha, “Hayrat ul-abror” dostoni, Shermuhammad 
Munisning “Munis ul ushshoq” devoni, Yoqubxo‘ja ibn Ibrohimxo‘janing “Devoni Xolis” to‘plami, 
Feruzning “Devoni Feruz” va boshqa o‘nlab asarlar nashr etilgan. 
Turkiston o‘lkasi Rossiya tomonidan bosib olingach, chor ma’murlari ming-minglab rus oilalarini 
Markaziy Osiyoga ko‘chirib keltiradi. Farg‘ona viloyati, Sirdaryo, Samarqand va boshqa viloyatdagi 
(shaharlar) mahalliy dehqonlarning serunum yerlari tortib olinib, ularga beriladi.