«Тирилиш» (Воскресение) (Лев Николаевич Толстой)

Асл жиноятчи ким: судья ёки судланувчи?
«Тирилиш»даги марказий ижтимоий муаммо қамоқхоналарда чириётган умрлар ва бунга одатий ҳолдек қарайдиган, «қора фрак кийиб, тилла ҳошияли пенсне» тақиб олган судьялар, прокурорларнинг худбинлиги ҳақида.
Шолча ўғирлаб қўлга тушган есир болакайни сўроқ қилишаётганда Нехлюдов ўзича мулоҳаза қилади. «Бу бола қандайдир бир бошқача ёвуз эмасдир ахир, унинг оддийгина одам эканлигини ҳамма кўриб турибди-ку. У худди ана шундай одамларни етиштирадиган муҳитда яшагани учунгина жинояткор бўлган ахир. Мана шундай болалар бўлмаслиги учун эса бундай бахтсиз зотларнинг пайдо бўлишига сабабчи бўлган шароитларни йўқ қилишга ҳаракат қилиш лозим. Биз эса нима қиляпмиз? Биз бунақа йигитларнинг мингларчаси қўлга тушмай четда қолиб кетаётганлигини билатуриб мана шундай қўққисдан қўлга тушиб қолганига маҳкам ёпишиб олиб, турмада унинг умрини бекорга чиритамиз ёки бемаъни меҳнат билан ўтказамиз...».
«...Улар хавфлию биз хавфли эмасмизми?.. Мен бузуқман, фоҳиша, алдамчиман. Менинг шунақалигимни кўра била туриб мендан нафратланиш у ёқда турсин, қайтага ҳурмат қилишади. Чунки мен олий табақадаман. Улар эса шунчаки қора халқ...»
Романда ҳибсхонларда турли сабаблар билан умри чириётган жиноятчиларнинг бу аҳволга келишига сабаб бўлган жамият, уларни қамоққа тиққан судья, прокурор, терговчиларнинг ўзи ҳам жиноятчиликда улардан кам эмаслиги, фақат улар ўз жиноятини «нафосат билан» амалга ошириши ва хаспўшлаши тасвирланади.
«Жиноятчиларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган шароитни йўқотиш учун ҳаракат қилиш ўрнига бундайларни етиштирадиган корхоналарни қўллаб-қувватлаймиз ҳам. Булар фабрика ва заводлар, қовоқхоналар ва фоҳишахоналардир... Жамият уларни йўқотмаяпти, демак, уларга ўзи ҳам эҳтиёж сезади». Бу Катюша Маслованинг тақдири мисолида кўрсатилади.
Маслова енгилтак. Лекин у ўзини кераксиз деб эмас, балки зарур шахс деб билади, ўзини қадрли деб ҳисоблайди. Чунки ҳаётида учраган эркаклар унга ва унга ўхшаган аёлларга зорлигини, этагига ёпишиб олишини ўзи кўрди, ҳис қилди. Жамиятнинг ўзи унинг кераклигини таъкидлади, исботлади.
Одамлар нима учун йўлдан озади? Атайми ёинки йўл қийшиқ бўлгани учунми? Бу қийшиқ йўлни жамият қургани учун эмасмикан? Халқ жиноят қилади, чунки у оч. У ишлайди, қора терга ботиб ишлайди. «Лекин у қашшоқликдан, бирламчи эҳтиёж ─ нон ва сутнинг йўқлигидан ўлиб кетяпти. Чунки улар ўз нони учун эмас, ер эгалари ва каттаконлар ўзларига шляпалар, ҳассалар, извошлар, ялтироқ нарсалар сотиб олиши учун ишлашади. Қора халқ ўғриликнинг ёмонлигини билмаслиги мумкин. Чунки унга ўғирлама дейишган. Лекин у фабрикалар ҳақини ушлаб қолиб меҳнатини ўғирлаётганини, ҳукумат солиқ солиб, бутун тўралари билан тинмай уни талаётганини кўриб турибди, шунга қараб хулоса қилади».
Шолча ўғирлаб қўлга тушган болакай Нехлюдовнинг биргина сўзи билан озод этилади. Гап Нехлюдовнинг обрўси, қўли узунлигида эмас, балки бу шолча ўғрисининг аслида айбдор эмаслигини ҳамма билиб тургани, лекин унинг ҳимоясига ҳафсала қилмагани билан изоҳланади.
«Ҳақиқий жиноят, одамхўрликлар Тайгаларда, сургунларда, авахталарда эмас, балки министрликлар, департаментларда, комитетларда рўй беради», - деб ёзади Толстой.
Лаб-лунжини қон қилиб, ифлос қўли билан одам гўштини ғажиётган одамхўр-у, худди ўша гўштни ёқасига оппоқ салфеткани қистириб, санчқини назокат билан ушлаб еяётган одамхўр эмасми?
Умуман, бировлар бошқаларни нега ва қайси ҳуқуққа асосан қамайди, сургун қилади, қийноққа солади? Қаматганнинг қамалгандан фарқи қанчалик? У оппоқми? Биров бировни қандай асосга кўра суд қилади? Конституциями? Ички қонунларми? Умумжаҳон декларацияларми? Шу ҳужжатларнинг ижодкорлари ҳам фариштайи бегуноҳ эмаслигига, бировга ёпиштираётган иллатидан холи эмаслигига ким кафолат беради? Ягона асос уларнинг жиноятини ҳеч ким кўрмаётганидами? Уларнинг жиноятини қимматбаҳо галстук ва қотириб дазмолланган оппоқ ёқалар яширадими фақат?
«...Сизлар жиноятчи деб билган кишиларни неча юз йиллардан бери жазолаб келасизлар. Хўш, жиноятчиларни йўқота олдингизми? Йўқ, балки жазо орқали бузилган жиноятчилар ҳисобига ҳам, баҳузур ўтириб олиб, одамларни жазоловчи жинояткор судья, прокурор, терговчи, турмачилар ҳисобига ҳам уларнинг адади ошиб борди холос...».
Нехлюдов шу каби саволлар ўртасида аросатда қолади. «Нега бегуноҳлиги кундек равшан бўлганлар каторга-ю сургунда?» Бунга жавобан эса адвокат (!) хитоб қилади. «Қўйинг. Бу ҳақида бош қотирмай қўя қолайлик. Ҳеч нарсани ўзгартира олмаймиз...».
Романни Лев Николаевич ўз анаъанасига содиқ қолган ҳолда «толстойча» услубда якунлайди. Яна динга, Парвардигорнинг китобига мурожаат қилади. Нехлюдов ҳаётидаги барча адолатсизлик, йўлдан озишларнинг замири нимадалигига диндан жавоб топади. Инсоннинг ҳаётидаги асосий стержен дин эканлигини, ҳамма жавоблар асрлар аввал берилганини, лекин инсоният оятларни хом-хатала чайнаб, ютиб-ютолмаётганини исботлайди. Агар ҳаммаси динда тасвирланганидек бўлганида ҳаёт гуллаб-яшнарди. Қайси дин эканлиги эса муҳим эмас. Зеро дин кўп, руҳ эса битта...