48
and
McDaniel, 1978), urugʻ biologiyasi (Brown, 1984; Berlin, 1992), raqamlar tizimi
(Greenberg, 1978; Comrie, 2013), va makon-joy (Talmy, 2000; Levinson and Meira, 2003;
Majid et al., 2004) domenlarida katta qiziqish bilan tipologik aspektda oʻrganildi.
Oʻlkamiz tilshunosligida esa, aynan fe’llar tipologiyasi nuqtayi nazaridan qaraydigan
boʻlsak, oʻzbek olimlari J.B.Boʻronov, Oʻ.Q.Yusupov, A.S.Sodiqov, M.T.Irisqulov,
R.Z.Muryasov, S.A.Hamzayev, Gʻ.K.Mirsanov, T.Ergashev, N.R.Karimova, A.Q.Poʻlatovlar
tomonidan ingliz va oʻzbek tillaridagi fe’l va uning turlari chogʻishtirma tahlil asosida
oʻrganilgan.
Tilshunoslikning jamiki jabhalari ichidan aynan semantikada tildagi madaniy rivojlanish
tufayli boʻladigan oʻzgarishlar eng yaqqol koʻrinadi. Spitzerning ta’rifi bilan aytadigan boʻlsak,
“mazmun madaniy iqlimning eng yaxshi barometridir” [Spitzer, 1947].
Ammo tilning ifoda
planidagi birliklari (morfema, soʻz va gap) qanchalik koʻp tadqiq etilgan hamda aniq qoliplarga
tushadigan, tizimlashgan, qonuniyatlarga boʻysunadigan boʻlsa, uning mazmun planidagi
birliklari (sememalar) hali toʻliq va mufassal oʻrganilmagan hamda tizimlashganlikdan koʻra
kontekstuallik xususiyatiga ega. “Tilda mavjud cheksiz tushuncha va kategoriyalar ichidan
koʻpchiligi xilma-xil, mavhum va aniq sarhadlarga ega emasligi bilan ajralib turadi. Juda kam
qismigina nisbatan yaqinroq chegaralarga ega boʻlib, xolisona oʻxshashlik
va farqlar asosida
tadqiq qilinsa boʻladi”, - deydi Devid Lyuis (1984 : 227). Shunga koʻra tillararo mazmunni
chogʻishtirishning oʻziga xos qiyinchiliklari koʻzlangan maqsadga erishishda toʻsqinlik qilishi
mumkin.
Semantik tipologiya mohiyatini toʻliq tushunish uchun uning eng kichik birligi toʻgʻrisida
fikr yuritishimizga zarurat paydo boʻladi. Evansning fikricha, lingvistikaning mazmun sharhi
bilan qiziqadigan ushbu sohasi fundamental birlik sifatida oʻziga
belgi
(the sign) birligini
tanlaydi [Evans, 2010].
Belgi tushunchasining oʻzi zamirida birdan ortiq ma’nolarga ega boʻlib,
birgina lingvistikaning turli sohalari nuqtayi nazaridan turlicha talqin qilinadi.
Kompyuter
lingvistikasida belgi — bu ixtiyoriy punktuatsiya, raqam yoki harf va hattoki, tasvir boʻlsa,
psixolingvistikada tovushlar ham inson ongida ma’lum ma’no assotsiatsiyalariga ega
boʻlganidan eng kichik tadqiqot obyekti sifatida qaralishi mumkin. Semantikada esa mazmun
ifodasi jihatidan morfema ham fundamental birlik vazifasini bajara oladi. Ammo tadqiqotimiz
maqsadida semantik tipologiyaning vositachi birligi sifatida leksemaga e`tiborimizni qaratamiz.
Shu yerdan semantik tipologiyaning leksik tipologiya bilan aloqadorligi ham yuzaga chiqadi.
Zero, leksik tizimlar tipologiyasidagi quyidagi ahamiyatli vazifalarga
semantik tipologiya ham
befarq emas
[
https://studopedia.su/20_24648_leksicheskaya-tipologiya.html]:
o
Soʻz jamgʻarmasining hajmi
o
Leksikaning semantik-tematik tuzilmasi
o
Lugʻat tarkibining stilistik xilma-xilligi va koʻlamdorligi
o
Yangi ifoda manbalari va lugʻat boyitish vositalarining nisbiy samaradorligi
(morfologik soʻz yasalishi,
semantik soʻz yasalishi
, turgʻun birikmalarning hosil qilinishi va
boshqa tillardan soʻz oʻzlashtirish)
Binobarin, biror til leksikasining semantik-tematik tuzilishi borasida soʻz
ketganda,
quyidagi hayratlanarli misollarni havola etish mumkin:
-
Eskimoslar tilida “qor”ni ifodalovchi soʻzlar sonining nisbatan juda yuqoriligi,
-
Afrika xalqlari tillariga oʻnlab turli daraxtlar va, ayniqsa, banan navlarini ifodalovchi soʻzlarning
koʻpligi,
-
Dengiz boʻyida istiqomat qiluvchi xalqlar tili va shevalarida “shamol” nomlarining koʻpligi,
-
Tibet tabobatidagi tarjima qilinmaydigan terminologiyaning tarmoqlanganligi,
-
Buddizm
diniy-falsafiy
terminologiyasining
yuqori
iboraviyligi
kabilar
[https://studopedia.su/20_24648_leksicheskaya-tipologiya.html
].
Yuqoridagilar semantik xaritalar tuzishda juda ahamiyatli shartlardan sanaladi. Aynan
ular orqali turli millatlar atrofidagi olamni semantik kategoriyalarga ajratishidagi oʻxshashlik va
49
farqlar namoyon boʻladi. Zero, aynan madaniyat faktori va tarixiy-geografik shartlar borliqni
konseptlarga ajratishda hal qiluvchi kuch sifatida maydonga chiqadi.
Koʻrinib turibdiki, tilning lugʻat koʻlami va mazmun planini shu zabonda soʻzlashuvchi
xalq istiqomat qiladigan ijtimoiy-geografik sharoit, u yerda mavjud mashgʻulot
va kasblar
jihatidan faraz qilib sharhlash asosli boʻladi. Ammo shu oʻrinda keltirib oʻtish kerakki, sinxronik
nuqtayi nazardan oʻzbek tili ma’lum joʻgʻrofiy hudud bilan chegaralangani holda, tilning soʻz
jamgʻarmasiga diaxronik nazar til rivojlanishining tarixiga, ya’ni toʻgʻri ma’noda kengroq
hududlar, koʻp sonli xalqlar, tushunchalar, mashgʻulotlar va terminologiyaga
murojaat etishni
taqozo qiladi. Bu esa mavjud leksikon mazmun yukini yanada boyitib, kutilmagan semantik
holatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Ingliz tili haqida gap ketganda esa umumiy xulosalarga
kelishning deyarli ilojisi yoʻq. Zero, bu til ostida dunyoning juda koʻp etnik, tarixiy-madaniy,
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan xilma-xil madaniyatlari va xalqlari birlashgan. Bundan tashqari
shiddat bilan rivojlanib borayotgan evolyutsiyamiz jarayonida yuzaga
kelayotgan kashfiyotlar
hamda innovatsiyalar bilan aloqador yangi konseptlarning paydo boʻlishi ham aynan shu til bilan
chambarchas bogʻliq.
Globallashuv jarayoni tufayli betoʻxtov xarakter kasb etgan muqarrar ijtimoiy-madaniy
aloqalar, axborot almashinuvi tillarda vujudga kelayotgan semantik soʻz yasalishi holatlarini
yanada jadallashtiradi. Aslida, semantik soʻz yasalishi azaldan universal lingvistik hodisa boʻlib,
u mavjud soʻzlarning yangi semalar bilan boyishini nazarda tutadi. Masalan, fransuz tili oʻzbek
tilidagi (shuningdek, rus va ingliz tillarida ham shu qatorda)
Do'stlaringiz bilan baham: 
