31
bormoqda. Masalan, taajjublanganlikni bildirishda
voy, oʻ-oʻ
undov soʻzlarii oʻrnida,
vau
;
ma’qul, boʻpti, yaxshi
soʻzlari oʻrnida
ok
;
tashabbus, chaqiriq, da’vat
degan soʻzlar boʻla turib
chellenj
ommalashmoqda, ommalashtirilmoqda;
layk (bos), xeshteg, teg, blogpost, post,
kolumnist
ga oʻxshash varvarizmlar bisyor. Bunday oʻzlashmalarni tezda aniqlab, tilda “qotib”
qolmasdan tegishli muqobillariga almashtirish kerak. Chunonchi,
layk (bos)
soʻzini
ma’qulla
bilan bemalol almashtirsa boʻladi. Bitta
chelenj
soʻziga oʻzbek tilida uchta muqobil bor:
tashabbus, chaqiriq, da’vat
va ularning har biridan oʻrni bilan foydalansa boʻladi. Shuningdek,
tilni yaxshi bilmaslik oqibatida kelib chiqqan “kompyuterlarga xizmat koʻrsatish”,
“mashinalarga xizmat koʻrsatish” kabi notoʻgʻri tarjimalar urchib bormoqda.
Asli bunda
kompterlarni tuzatish, mashinalarni ta’mirlash
deyilsa, ifoda oʻzbekchalashadi va toʻgʻriroq
chiqadi. Til va jamiyat munosabatidagi bunday muammolarning kelib chiqishi esa globallashuv
ta’siri, kitob oʻqimaslik, til sezgisining gʻariblashayotgani bilan bogʻliqdir.
Jamiyat a’zolarining tilga munosabatida ikki jihatni – umuman, tilga munosabat hamda
ona tiliga munosabatni farqlab olish lozim. Birinchi holatda – tilning xalqni birlashtirishdek
vazifani bajarishini anglab munosabat koʻrsatilishi, “Davlat tili haqida”gi qonun talablariga rioya
etilishi, ish yuritishda adabiy til meyorlariga amal qilinishi zarur. Ikkinchi holatda – ona tili oʻta
milliy, etnomadaniy hodisa deb tushunilishi, ona tili taqdiriga millat taqdiri deb qaralishi, ona tili
boricha qabul qilinishi kerak.
Bugungi oʻzbek jamiyatida har ikki munosabatga aloqador muammolar yetarli. Bu
“Davlat tili haqida”gi qonun talablarining koʻp hollarda bajarilmayotgani, davlat tilining
amaliyotga keng joriy etilmayotgani, ta’limning turli boʻgʻinlari va ish yuritishda lisoniy
layoqatlilik
darajasining pastligi, davlat tiliga ham, ona tiliga ham bepisand munosabatning
uchrayotgani, til madaniyatining lozim darajada shakllanmayotganida koʻrinadi. Oʻzbek
sotsiolingvistikasi jamiyatda davlat tiliga munosabatning ahvolini, jamiyat hayotining qaysi
jabhalarida til bilan faol ta’sirlashuv kechayotganini, til siyosatida nimalarga e’tibor berish
lozimligini aniqlashi va davlat tilini amaliyotga toʻliq joriy etish hamda terminologiyani tartibga
solish boʻyicha tavsiyalarni ishlab chiqishi zarur.
Til va jamiyat ta’sirlashuvi haqida soʻz borar ekan, tilning jamiyatga qanday ta’sir
etishini ham tushuntirmoq lozim. Mutaxassislar toʻgʻri ta’kidlaganidek, tilning jamiyatga ta’siri
jamiyatning tilga ta’siriga nisbatan kam oʻrganilgan, hatto bunday ta’sirlashuvga
shubha bilan
qarash ham bor. Bizningcha, tafakkur quroli boʻlgan vositaning jamiyatga ta’sir
koʻrsatmasligining oʻzi shubhali, chunki til jamiyatni muntazam harakatlantirib turadi va bu tarz
ta’sirlashuvning eng ibtidoiy aksi uning axborotni shakllantirish hamda uzatish vazifasida
koʻrinadi. Jamiyatning tilga ta’siri naqd lisoniy natijalarda koʻrinadi, shu sababli bu tarz
ta’sirlashuv shubha uygʻotmaydi, bir qarashdayoq ta’sirlashuv natijalarini ilgʻash mumkin
boʻladi. Tilning jamiyatga ta’siri natijalari tilshunos qayd qila biladigan til materiallarida ifoda
topmaydi, balki ijtimoiy hayotning oʻzida boʻy koʻrsatadi. Aniq lisoniy material orqali dalillay
olinmaganligi tilning ja’miyatga ta’siri mexanizmlarining ochilmay qolishiga olib kelgan.
Masalan, adabiy tilning jamiyatga ta’siri, avvalo, milliy birlikni ta’minlashida, qolaversa,
ommaviy savodxonlikni
shakllantirish va yaxshilashda, ilm-fanni rivojlantirish va madaniyatni
yuksaltirishida, ta’lim-tarbiyada koʻrinadi. Sanoqni yana davom ettirish mumkin. Umuman,
jamiyatda axborot uzatilar ekan, unda tilning ishtirok qilmasligi, ta’siri boʻlmasligi mumkin
emas.
Xullas, til va jamiyat oʻrtasida doimiy ta’sirlashuv kechadi. Fan va ta’lim, madaniyat va
san’at, texnika va davlatchilikning taraqqiyoti til va jamiyat ta’sirlashuvining asosiy omillaridir.
Bunday ta’sirlashuv jarayonini harakatlantiruvchi kuchi, albatta, inson va u mansub jamiyat.
Jamiyat ehtiyojlari esa tilning vazifa doirasida kengayish, usluban toʻlib-toʻliqib borishiga sabab
boʻladi.