Texnologiya va

rejalar
O'qituvchi: yangi pedagogik texnologiyani o zlashtirish va
darsda tatbiq etishm takom illashtirish. O 'z ustida ishlash.
M avzuni hayotiy voqealar bilan b o g ia s h , pedagogik mahoratni
oshirish,
O'quvchi: matn bilan m ustaqil ishlashni o rganadi O 'z fikrini
.ravon bayon qila oladi M avzu asosida qo'shim cha materiallar
topadi, ularni o rganadi.
O 'quv jarayonida o'quvchilatga shaxs sifatida qaralishi, turli 
pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy uslublaming qo'llanilishi, 
o'quvchilami mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga 
ijodiy yondashish, mas’uliyatni his qilish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib 
borish, tahdid qilish, ilmiy adabiyotlardan umimli foydalanishga, eng 
asosiysi, o'qishga, fanga va o'zi tanlagan kasbiga b oigan 
qiziqishlarini, shuningdek, pedagogga nisbatan hurmatini kuchaytiradi.
Taiim -tarbiya jarayonlarida yangi pedagogik texnologiyalarni 
qoilashda o‘tmish 
allomalarimizning 
g ‘oya va qarashlaridan 
foydalanish o'quvchilami o'qitish va tarbiyalashni yanada samarali 
bo lishini ta minlaydi.
M uhokama uchun savollar
1. Texnologik xarita qanday tuziladi?
2 .Texnologik xaritadan qanday foydalaniladi va uning ahamiyati 
nimada?
52

---

III. M ETALLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI
3.1.M etall turlari va ularning xususiyatlari
Odatda tabiatdagi moddalar shartli ravishda. metallar va 
metallmaslarga bo‘linadi. Metallar - tabiatda eng ko‘p uchraydigan 
moddalardir. Ya'ni D. I. Mendeleyev davriy jadvalida ko‘rsatilgan 
104ta elementdan 83tasi metalldir. Harorat pasaygani sari elektr tokini 
o ‘tkazuvchanligi 
ortadigan, 
issiqlikni 
yaxshi 
o ‘tkazadigan, 
bolg'alanuvchanlik va o‘ziga xos yaltiroqlikka ega boTgan elementlar 
metallar deb ataladi. Metallaming asosiy xossalaridan biri ulaming 
elektr o ‘tkazuvchanligidir. Harorat ko‘tarilishi bilan ulaming elektr 
o'tkazuvchanligi ortadi. Metallaming issiqlik o ‘tkazuvchanligi ham 
shunday xususiyatga ega. Metallaming muhim xossasi ulaming 
plastikligi, y a’ni bolg‘alanuvchanligidir, chunki ulami yupqa tunuka 
(list) tarzida yoyish va sim bo‘lib cho‘zilishi ko‘p jihatdan mana shu 
xususiyatiga 
bogiiqdir. 
Metallarga 
ishlov 
berish 
usullarini 
qoTlanilishida ulaming ana shu xossalari hisobga olinadi. Barcha 
metallar ikkita katta gumhga b o ‘linadi: qora metallar va rangli metallar. 
Qora metallar guruhiga temir va uning qotishmalari: cho‘yan va po‘lat 
kiradi. Dunyoda sanoatda ishlatiladigan metallaming 93% ini qora 
metallar tashkil etadi.
Tabiiy birikmalardan metallni ajratib olib, uni ishlab, aniq zaruriy • 
xususiyatga ega bo'lgan metallami olish texnologik jarayoni 
metallurgiya deb aytiladi. Metallurgiyada temir ajratib olinadigan 
birikmalar temir rudalari deb ataladi. Rudalaming asosiy qismini temir 
tashkil qiladi. Temir tabiatda eng k o ‘p tarqalgan element hisoblanib, 
yer qatlami og‘irligining 4,7 % ini tashkil etadi. Lekin sof temir 
yumshoq boTganligidan undan turli qurilmalarni tayyorlab boim aydi. 
Shuning uchun mashinalar va boshqa turli xil qurilmalarni tayy orlashda 
sanoatda, asosan, temir qotishmalari, ya’ni cho‘yan va polatdan 
foydalaniladi, chunki ulaming xususiyatlari temimikiga qaraganda 
ancha yuqoridir. Cho‘yan va poTat, asosan, tog‘ jinslari -ru d a la m i 
pechlarda eritish yo ‘li bilan olinadi.
PoTat haqida.tushuncha. PoTat deb tarkibida 2Д4 % gachauglerod 
boTgan temir - uglerod qotishmasiga aytiladi. PoTatning tarkibida 
bundan tashqari doimiy aralashma sifatida oz miqdorda marganes, mis 
va fosfor kabi elementlar ham boTadi. PoTatning tarkibidagi uglerod

---

miqdori ortib borishi bilan uning mustahkamligi va qattiqligi ortadi, 
lekin plastikligi kamayadi. Shuningdek zarbiy qovushqoqligi, issiqlik 
va elektr o'tkazuvchanligi hamda magnitlanish xususiyatlari kamayadi, 
lekin uglerodning miqdori 1,0 % dan ko'p bo'lsa mustahkamlik ham 
kamayadi. P o ia t tarkibidagi qo‘shimchalar ham foydali yoki zararli 
bo'ladi. Masalan, marganes, mis va alyuminiylar foydali. Uglerod, 
fosfor kabilar, agar ko‘payib ketsa, zararli moddalar hisoblanadi. Ular 
ta ’sirida po‘Iatning issiq va sovuq holdagi mo'rtligi ortadi, plastikligi 
va qovushqoqligi esa kamayadi. Lekin fosfor foydali ham bo'lishi 
riiumkin. Chunki u po iatg a ishlov berishni yengillashtiradi, mis esa 
poiatni zanglamaslik (korroziyabardoshlik) xususiyatini oshiradi.
Poiatlarning turlari. P oiatlar turlicha boiadi. Masalan: 
1) 
ishlab chiqarish uslubiga qarab: konvertor, marten va elektr poiatlari; 
2) kimyoviy tarkibiga qarab: uglerodli yoki legirlangan p o iatlar; 3) 
vazifasiga ko'ra: konstruksion, asbobsozlik va maxsus poiatlar; 4) 
uglerod miqdoriga qarab: kam uglerodli, o ‘rtacha uglerodli va yuqori 
uglerodli p oiatlar boiadi.
Demak, p o ia tlar olinish usuli va tarkibiga ko'ra bar xil boiadi. 
Poiatlarning tarkibiga qo shilgan boshqa elementlar ularning turli 
xossalarini, masalan, qattiqlik, zanglamaslik, olovga bardoshlilik kabi 
xossalarini oshiradi. Poiatlarning bu xossalaridan texnikada kerakli 
joylarda qoilaniladi.
C hoyanlar va ularning turlari. Yuqorida ta’kidlanganidek, 
tarkibidagi uglerod miqdori 2,14 
%
dan ko‘p b o ig an temir-uglerod 
qotishmalari cho‘yanlar deb ataladi.
Cho’yan tarkibida uglerod miqdori 4 % gacha, ayrim hollarda esa
6 % gacha boiadi. Cho‘yanlar quyidagi belgilariga qarab turlarga 
boiinadi:
1. Vazifasiga 
qarab: 
qayta 
ishlanadigan 
va 
quymakorlik 
cho'yanlari.
2. Strukturasi (tuzilishi)ga qarab: oq, kulrang va oraliq cho'yanlar.
3. 
Uglerodning 
cho'yandagi 
holatiga 
qarab: 
kulrang, 
bogianuvchan (teriluvchan), yuqori mustahkam cho'yanlar.
4. Metall stmkturasiga qarab: ferritli vaperlitli cho'yanlar.
5. Kimyoviy tarkibiga qarab: legirlanmagan cho'yanlar; oz, 
o'rtacha va yuqori legirlangan cho‘yanlar.
Cho'yanlaming xossalari. Qayta quyish cho yanlari, asosan, oq 
cho'yanlar bo'lib, ularning katta qismi p o ia t ishlab chiqarishga
54

---

sarflanadi. Ularga texnik ishlov berib bolg‘alanuvghan cho‘yanlar ham 
olish mumkin. Quymakorlik cho'yanlaridan }iar xil detallar quyishda 
foydalaniladi. Oq cho‘yanlardan tayyorlangan quymalar ishqalanishga 
chidamli boladi. 
Cho‘yanlar polatlardan tarkibidagi uglerod 
miqdoridan tashqari yaxshi quyilish xususiyatlari bilan ham ajratib 
turadi. Ulami oddiy sharoitda bosim ostida ishlab bolm aydi, lekin 
polatdan arzon. C'ho'yanning tarkibida mis, uglerod, fosfor kabi 
aralashmalar va nikel, xrom, mis, molibden kabi legirlovchi elementlar 
ham boladi. Ular cho‘yandagi grafit miqdoriga, bu esa o ‘z navbatida 
uning strukturasi va xossalariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari 
cho‘yanning xossalari uni sovitish tezligiga ham bo g liq . Cho‘yanning 
tarkibida uglerodning ko‘pligi uni erish harorati va kristallanish 
oraligini kamaytiradi, ya'ni ulaming quymakorlik xususiyatlami 
yaxshilaydi.
Cho‘yan va polatning asosiy mexanik xossalariga qattiqlik, * 
elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik kiradi. Qattiqlik deganda materialning 
unga ta’sir etayotgan kuch yoki jismga nisbatan qarshilik k o ‘rsatish 
xususiyati tushuniladi. Elastiklik deb materialga ta’sir etayotgan kuch 
to'xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qayta olish 
xususiyatiga aytiladi.
Aksincha bo isa, ya’ni materialga ta’sir etayotgan kuch 
to ‘xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qaytmasligi 
plastiklik deb aytiladi.
M o‘rtlik deb materialning kuch ta’sirida ilkis sinib ketish holatiga 
aytiladi. Cho‘yanlar.polatga nisbatan ancha m o‘rt b o lad i. Jismning 
qattiqligi oshgan sari uning mo‘rtlik darajasi ham oshib boradi.