1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

Faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari soni va tarkibi

6.1-rasm
Respublikamizning turli hududlarida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari filiallari va bo‘linmalari soni 800 tani tashkil etdi.

Aholiga bank хizmatlaridan foydalanishda qulayliklar yaratish maqsadida tijorat banklari tomonidan tashkil etilgan minibanklar soni 2008-yilda 107 taga ko‘payib 2161 taga yetdi va ular deyarli barcha turdagi bank хizmatlarini ko‘rsatib kelmoqdalar.

Pul harakati va pul mablag‘lari bilan bog‘liq bo‘lgan bozor iqtisodiyotidagi muhim voqeliklardan yana biri kreditdir. Moliya va kreditning umumiyligi shundaki, ikkovi ham pul mablag‘lari bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlardan iborat. Lekin ular o‘rtasida muhim farq ham mavjud. Ya’ni moliya xo‘jalik egalarining pullari bilan bo‘lgan munosabatlarni o‘z ichiga olsa, kredit qarz pullar harakati va ularga bog‘liq munosabatlarni bildiradi. Moliyada pulni ishlatish erkin va xarajatsiz amalga oshsa, kreditda bu xaq to‘lash tufayli va muhlati kelganda qaytarib berish sharti bilan ishlatish huquqiga ega bo‘linadi.

Kredit pullarning harakati, aylanishda bo‘lishi bo‘sh, vaqtincha ishlatilmay erkin holdagi pullar mavjudligidan kelib chiqadi. Pul egalari ixtiyorida vaqtincha bo‘sh turgan pullarni foiz bilan qaytarish sharti asosida ma’lum vaqt ichida ishlatish uchun olinadi. Ko‘rinib turibdiki, kredit qarz beruvchi pul egasi bilan qarz oluvchi tadbirkor yoki iste’molchi o‘rtasida bo‘ladigan aloqadan kelib chiqadi. Kreditning umumiy subyektlari qarz beruvchi puldor va qarzdor tadbirkordir. Bu yerda shuni ilova qilish o‘rinliki, kredit shaxsiy iste’mol yoki kapital sifatida foydalanilishi mumkin. Biz asosan ikkinchisi, ya’ni kapital ustida so‘z yuritamiz.

Shunday qilib, har qanday pul kredit obyekti bo‘lavermaydi, faqat hozircha ishlatilmayotgan va vaqtincha egasi qo‘lida bo‘sh turgan pul, qarzga berilishi mumkin bo‘lgan pul kredit obyekti bo‘lib hisoblanadi. Bunday pul egalari aholi, korxona va firmalar, shuningdek, davlat bo‘lishi mumkin, ayni vaqtda qarz oluvchilar ham ayni shulardir.

Kreditning o‘zi takror ishlab chiqarish jarayonidan kelib chiqadiki, ayni vaqtda pulga muhtojlar ham ko‘p bo‘ladi va shuningdek, puli vaqtincha bo‘sh bo‘lgan pul egalari ham ko‘p bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqarish, tovarlar sotilishi vaqtida pullar bo‘sh bo‘lsa, tovarlar sotib olish, ya’ni xomashyo, materiallar, energiya sotib olishda, ish xaqi to‘lash vaqtida pullar ko‘p kerak bo‘ladi. Iqtisodiy aylanma jarayonida bir vaqtda bo‘sh pulni ishlatishni istovchi va pulga muhtoj va uni axtaruvchilar mavjuddir. Bunday muammolar kredit orqali hal qilinadi. Aytaylik, amortizatsiya ajratmalari, investitsiyaga atalgan pullarning xomashyo va materiallar pulining yig‘ilib borishi, ish xaqining ma’lum vaqtdagina to‘lanishi tufayli yig‘ilib borishi kabilar bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liqdir. Bulardan tashqari aholini ijtimoiy himoyalashga ajratiladigan pullar ham ma’lum vaqt ichida jamg‘arilib, so‘ngra ishlatiladi. Aholi iste’molida ham shunday holatlar bo‘ladi va ma’lum qism daromad jamg‘arilib boriladi. Davlat moliyasida ham pul yig‘ilishi va vaqti-soati kelganda sarf etilishi tabiiydir. Bular qarz berish uchun, ya’ni kredit uchun manbalar bo‘lib hisoblanadiki, ular ayni vaqtda qarz fondlarini shakllantirib boradi.

Demak, iqtisodiy hayotning o‘zi, pul resurslarining harakati, pullarning ishlatilishidagi davriylik kabilar kreditga asos solib, uni bo‘sh pullar bilan ta’minlab turadi. Albatta bu kreditning bir tomoni, ya’ni kredit bozoridagi taklifning shakllanish jarayonidir. Ma’lumki, shu bilan birga talab zarur. Pul mavjud ekan, u doimo aylanib, harakatda bo‘lar ekan, demak, unga doimo muhtojlik mavjud bo‘ladi. U pulga bo‘lgan talabni yuzaga keltiradi.