Tasdiqlandi” O‘quv ishlari bo’yicha prorektor V v. b

Pedagogik faoliyat. Inson faoliyatiga xos bo’lgan xususiyatlar uning ongliligi va maqsadga yo’naltirilganligidir. Inson faoliyati oldindan belgilangan reja asosida tashkil topgan, davomli va muntazam ravishda amalga oshiriladi. Masalan, uy ko’rish, xayvonlarni parvarish qilish, o’quv yurtini tamomlash va bashqalar. Bu harakatlar ma‘lum yunaltirilgan va maksadga karatilgan motivlar asosida issik, sovuq, yogingarchilikdan o’zini ximoya qilish uchun uy ko’radi, ma‘lum bilim va huquqlarga ega bo’lish uchun o’quv yurtlarini tamomlaydi.
Kishilarning extiyoj va qiziqishlari turli – tuman bo’lganidek, shu extiyoj va qiziqishlarni kondirishga karatilgan faoliyati ham xilma – xil bo’ladi. Ammo bu xilma – xillik uchta asosiy to’rga bulinadi: Mexnat; o’qish; o’yin.
Mehnat - bu moddiy va ma‘naviy boyliklar yaratishga karatilgan faoliyat jarayonidir. Ijtimoiy mexnat jarayonida inson xayvonlar olamidan ajralib chikdi. Mexnat insoniyatning yashashi va rivojlanishi, shuningdek har bir ayrim shaxsning psixik kamol topishi uchun muxim vosita buldi. Inson faoliyatidagi mexnat esa akliy va jismoniy mexnatdan iborat.
O’qish -- mexnat faoliyatiga tayyorgarlikning o’ziga xos boskichidir. Faoliyat turi sifatida u o’ziga xos ijtimoiy boylik xisoblangan bilimlarni egallash, muayyan kunikma va malakalarni xosil qilishga karatilgan. Ukishning mustakil faoliyat turi bo’lib ajralib chikishi, inson mexnatining tuxtovsiz murakkablashib borishi, foydalanishi uchun chuqur bilim, kunikma va malakalar talab kilinadigan tobora murakkablashib borayotgan ishlab chikarish vositalarining joriy kilinishi natijasida sodir bo’ladi. Ukish hamisha iroda kuchini, zur berib ishlashni va kuch sarflashni talab etadi.
Inson faoliyatining yana bir turi bo’lgan uyin -- ana shunday yetakchi faoliyat turi xisoblanadi. Faqat uyinda va uyin orkali bola vokelikni, shu jumladan, kishilarning ijtimoiy munosabatlarini, xulqini, xatti – harakatlarini bilib oladi.
Har qanday faoliyatda bo’lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta tarkibiy qismlari mavjud. Bular: maqsad, vosita, ob’ekt, sub’ekt. Avvalo, pedagogik faoliyat maqsadi o’ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar:
1. O’qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni o’qituvchi o’z mehnati yakuniy natijalarini tanlashda erkin emas, uning hatti–harakatlari har tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Pedagogik faoliyat avlodlar o’rtasidagi ijtimoiy vorisiylikni amalga oshirish, yoshlarni mavjud ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq insoniyat ijtimoiy tajribasini egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi.
Ammo maqsaddan kelib chiqadigan muayyan vazifalarni sharoitga mos ravishda o’qituvchining o’zi belgilashi kerak. SHunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadi yakuniy natijasiga ko’ra jamiyat tomonidan belgilanadigan aniq ijtimoiy buyurtma bo’lib, uning vazifalari muayyan pedagogik vaziyatlarda turlicha belgilanadi. Ana shu holatning o’ziyoq o’qituvchidan ijodiy yondoshuvni, maqsadni ko’ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi.
2. O’qituvchi faoliyati har doim boshqa faoliyat orqali boshqariladiga faoliyatdir. Bu o’ziga hos meta–faoliyat bo’lib, o’quvchilarning faoliyatiga mos etib quriladi.
Jaloliddin Rumiyning ustoz sifatidagi faoliyati bilan bog’liq yuqorida keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki o’zini tutish, og’ir – vazmiylik, kamtarlik va samimiyat, qat’iyat bilan bergan javobi, tolibning hatosini darhol tushunib etishi va qilmishidan qattiq hijolat bo’lishiga va majlisni tashlab chiqib kelishgan sabab bo’ladi. Ilm tolibining bu tutgan yo’li uning yuksak darajasidagi ongliligini belgilamasada, shu hatti – harakatning o’ziyoq pedagogik faoliyat maqsadiga tamon birgalikda qo’yilgan qadamdir. Binobarin, pedagogik faoliyat maqsadining o’ziga hosligi shundaki, u o’qituvchining ham, o’quvchining ham maqsadi bo’lishi kerak. Meta – faoliyatning mohiyati ana shunda.
3. Boshqa kishi faoliyatni boshqarish shuning uchun ham murakkabki, o’qituvchining maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagiga qaratilgan bo’ladi. Bu maqsad o’qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U “Sen bilishing, bajara olishing va bajarishing kerak”, - deya talab qiladi. O’quvchi esa bugungi kunning quvonchiyu tashvishlari bilan yashaydi, kelajak uning uchun juda yiroq. SH.A.Amonashvilli bu ziddiyatga “tarbiya fojiasining asosi” deb baho beradi. O’qituvchi ayni zamonda yashab turib kelajakni barpo etadi. Bu juda murakkab vazifa .
Buni chuqur anglagan usta–pedagoglar har doim o’z faoliyati logikasi o’quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o’z faoliyat dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta’sir o’tkazishga harakat qiladi.
Demak, pedagogik faoliyat maqsadi o’qituvchidan jamiyatning ijtimoiy topshirig’iga nisbatan shahsan qabul qilish; muayyan hatti-haraktlarning maqsad va vazifasiga ijodiy yondoshish; o’quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o’quv faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi.
Pedagogik faoliyat ob’ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining nozik qirralari – aql, hisiyot, idora, ishonch, o’z-o’zini anglash demakdir. Pedagogik faoliyat o’ektining o’ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo’ladi:
1. Inson tabiatining jonsiz bir bo’lagi: emas, balki o’zining takrorlanmas shahsiy hususiyatlariga ega bo’lgan, atroflardagi voqea–hodisalariga nisbatan o’z tushunchalari va munosabatiga ega bo’lgan (jonli) aqlli mavjudot. U pedagogik jarayonning ishtirokchisi, uning o’z maqsadi, motivlari, o’iga hos hulq–atvori bor. Binobarin, pedagogik faoliyat ob’ekti uning sub’ekti hamdir. CHunki u pedagogik ta’sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta’sirni u o’z ichki dunyosi orqali qabul qiladi.
2. O’qituvchi muntazam o’zgarib, o’sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga nisbatan qolipga solingan, stereotip hatti–harakatlarni qo’llab bo’lmaydi. Bu juda murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi.
3. O’quvchiga faqat pedagoglargina emas, balki uni o’rab turgan muhit ham turli yo’nalishlarda bevosita ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun pedagogik faoliyat shu ta’sirlarni korrektsiyalashni, ya’ni tarbiyalash, qayta tarbiyalash hamda shahsning o’z–o’zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko’zda tutadi.
Umuman zamonaviy pedagogika hamkorlik pedagogikasi bo’lib, u maktabdagi munosabatlarni erkinlashtirishga yo’naltirilgan va o’quvchini faollashtirishga, uni pedagogik jarayonning teng huquqli ishtirokchisiga aylantirishga harakat qiladi.
Sub’ek – bu tarbiyalanuvchiga ta’sir etuvchilar, ya’ni pedagog, ota–onalar, jamoa. O’quvchiga ta’sir o’tkazuvchi asosiy vosita bu o’qituvchi, uning bilimi va qobiliyati. Agar o’quvchilar o’qituvchi shahsini tushunmasa, uning bilimi va hulq–atvoriga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishsa, uning hatti–harakatlariga qarshilik ko’rsatadilar. Haqiqiy tarbiyachi o’quvchi shahsiga ijobiy ahloqiy ta’sir ko’rsatadi. Bu esa o’qituvchidan o’zini ahloqiy jihatdan muntazam takomillashtirib borishni talab etadi.