Tarmoq texnologiyalari



Download 1,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet62/101
Sana30.12.2021
Hajmi1,93 Mb.
#193362
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   101
Bog'liq
'Tarmoq texnologiyalari

Kriptografiyaga asoslari.  
Kriptografiya  –  maxfiy  xabarning  ma`nosini  yashirish  ‘Kriptografiya’ 
atamasi  dastlab  ‘yashirish,  yozuvni  berkitib  qo`ymoq’  ma`nosini  bildirgan. 
Birinchi marta u yozuv paydo bo`lgan davrlardayoq aytib o`tilgan. Hozirgi vaqtda 
kriptografiya  deganda  har  qanday  shakldagi,  ya`ni  diskda  saqlanadigan  sonlar 
ko`rinishida  yoki  kompyuter  tarmoqlarida  uzatiladigan  xabarlar  ko`rinishidagi 
axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin 
bo`lgan har qanday axborotga nisbatan qo`llash mumkin. Maxfiylikni ta`minlashga 
qaratilgan  kriptografiya  kengroq  qo`llanilish  doirasiga  ega.  Aniqroq  aytganda, 
kriptografiyada qo`llaniladigan usullarning o`zi axborotni himoyalash bilan bog’liq 
bo`lgan  ko`p  jarayonlarda  ishlatilishi  mumkin.  Kriptografiya  axborotni  ruxsatsiz 
kirishdan  himoyalab,  uning  maxfiyligini  ta`minlaydi.  Masalan,  to`lov  varaqlarini 
elektron  pochta  orqali  uzatganda,  u  o`zgartirilishi  yoki  soxta  yozuvlar  qo`shilishi 
mumkin.  Bunday  hollarda  axborotning  yaxlitligini  ta`minlash  zaruriyati  paydo 
bo`ladi.  Umuman  olganda  kompyuter  tarmog’iga  ruxsatsiz  kirishning  mutlaqo 
oldini olish mumkin emas, lekin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini 
tekshirishning bunday jarayoni, ko`p hollarda, axborotning haqiqiyligini ta`minlash 
deyiladi.  Kriptografiya  yordamida  axborotlarning  haqiqiyligini  ta`minlashi 
mumkin.  Nafaqat  axborotning  kompyuter  tarmog’idan  ma`nosi  buzilmasdan 
kelganligini  bilish,  balki  uning  muallifdan  kelganligiga  ishonch  hosil  qilish  juda 
muhim.  Axborotni  uzatuvchi  shaxslarning  haqiqiyligini  tasdiqlovchi  turli  usullar 
ma`lum.  eng  universal  protsedura  parollar  bilan  himoyalashdir,  lekin  bu  juda 
samarali  bo`lmagan  protsedura.  Chunki  parolni  qo`liga  kiritgan  har  qanday  shaxs 
axborotdan  foydalanishi  21  mumkin  bo`ladi.  Agar  ehtiyotkorlik  choralariga  rioya 
qilinsa, u holda parollarning samaradorligini oshirish mumkin. Lekin kriptografiya 
bundan  kuchliroq,  u  parolni  uzluksiz  o`zgartirish  imkonini  beradigan 
protseduralarni  ham  ta`minlaydi.  Kriptografiya  sohasidagi  oxirgi  yutuqlardan  biri 
—  raqamli  signatura  —  maxsus  xossa  bilan  axborotni  to`ldirish  yordamida 
yaxlitlikni  ta`minlovchi  usuldir.  Bunda  axborot  uning  muallifi  bergan  ochiq  kalit 
ma`lum  bo`lgandagina  tekshirilishi  mumkin.  Ushbu  usul  maxfiy  kalit  yordamida 


yaxlitlik 
tekshiriladigan 
ma`lum 
usullardan 
ko`proq 
afzalliklarga 
ega. 
Kriptografiyada  uzatiladigan  axborotning  ma`nosini  yashirish  uchun  ikki  xil 
o`zgartirishlar  qo`llaniladi:  kodlashtirish  va  shifrlash.  Kodlashtirish  uchun  tez-tez 
ishlatiladigan  iboralar  to`plamini  o`z  ichiga  oluvchi  kitob  yoki  jadvallardan 
foydalaniladi.  Bu  iboralardan  har  biriga,  ko`p  hollarda,  raqamlar  to`plami  bilan 
beriladigan ixtiyoriy tanlangan kodli so`z to`g’ri keladi. Axborotni kodlash uchun 
xuddi  shunday  kitob  yoki  jadval  talab  qilinadi.  Kodlashtiruvchi  kitob  yoki  jadval 
ixtiyoriy  kriptografik  o`zgartirishga  misol  bo`ladi.  Kodlashtirishning  axborot 
texnologiyasiga  mos  talablar  —  qatorli  ma`lumotlarni  sonli  ma`lumotlarga 
aylantirish va aksincha o`zgartirishlarni bajara bilish. Kodlashtirish kitobini tezkor 
hamda  tashqi  xotira  qurilmalarida  amalga  oshirish  mumkin,  lekin  bunday  tez  va 
ishonchli  kriptografik  tizimni  muvaffaqiyatli  deb  bo`lmaydi.  Agar  bu  kitobdan 
biror marta ruxsatsiz foydalanilsa, kodlarning yangi kitobini yaratish va uni hamma 
foydalanuvchilarga tarqatish zaruriyati paydo bo`ladi. Kriptografik o`zgartirishning 
ikkinchi  turi  shifrlash.  U  o`z  ichiga  -  boshlang’ich  matn  belgilarini  anglab  olish 
mumkin 
bo`lmagan 
shaklga 
o`zgartirish 
algoritmlarini 
qamrab 
oladi. 
O`zgartirishlarning  bu  turi  axborot-kommunikatsiyalar  texnologiyalariga  mos 
keladi.  Bu  erda  algoritmni  himoyalash  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Kriptografik 
kalitni  qo`llab,  shifrlash  algoritmining  o`zida  himoyalashga  bo`lgan  talablarni 
kamaytirish  mumkin.  endi  himoyalash  ob`ekti  sifatida  faqat  kalit  xizmat  qiladi. 
Agar  kalitdan  nusxa  olingan  bo`lsa,  uni  almashtirish  mumkin  va  bu 
kodlashtiruvchi  kitob  yoki  jadvalni  almashtirishdan  engildir.  Shuning  uchun  ham 
kodlashtirish  emas,  balki  shifrlash  axborot-kommunikatsiyalar  texnologiyalarida 
keng ko`lamda qo`llanilmoqda. 22 Sirli (mahfiy) aloqalar sohasi kriptologaya deb 
aytiladi.  Ushbu  so`z  yunoncha  ‘kripto’  —  sirli  va  ‘1ogus’  —  xabar  ma`nosini 
bildiruvchi  so`zlardan  iborat.  Kriptologiya  ikki  yo`nalish,  ya`ni  kriptografiya  va 
kriptotahlildan  iborat.  Kriptografiyaning  vazifasi  xabarlarning  maxfiyligini  va 
haqiqiyligini  ta`minlashdir.  Kriptotahlilning  vazifasi  esa  kriptograflar  tomonidan 
ishlab  chiqilgan  himoya  tizimini  ochishdan  borat.  Kriptografiya  -  axborotlarni 
aslidan  o`zgartirilgan  holatga  etkazishlarning  matematik  uslublarini  topish  va 


takomillashtirish  bilan  shug’ullanadi.  U  ma`lumotlarni  o`zgartirish  usullarining 
to`plami  bo`lib,  ma`lumotlarni  himoyalash  bo`yicha  quyidagi  ikkita  asosiy 
muammolarni  hal  qilishga  yo`naltirilgan:  maxfiylik;  yaxlitlilik.  Maxfiylik  orqali 
yovuz  niyatli  shaxslardan  axborotni  yashirish  tushunilsa,  yaxlitlilik  esa  yovuz 
niyatli  shaxslar  tomonidan  axborotni  o`zgartira  olmaslik  haqida  dalolat  beradi. 
Shunday  qilib,  kriptografik  uslublar  axborotlar  matnini  asli  holidan  o`zgartirib, 
faqat  kalitni  bilgan  holdagina  uni  asli  holatini  olish  imkoniyatini  beradi. 
Shifrlangan  va  deshifrlangan  masalalariga  tegishli  bo`lgan,  ma`lum  bir  alfavitda 
tuzilgan  ma`lumotlar  matnlarni  tashkil  etadi.  Alfavit  –  axborotlarni  kodlashtirish 
uchun foydalaniladigan chekli sondagi belgilar to`plamidir. Misol sifatida:  - o`ttiz 
oltita  belgidan  (harfdan)  iborat  o`zbek  tili  kirill  alfaviti;  -  o`ttiz  ikkita  belgidan 
(harfdan) iborat  rus  tili kirill  alfaviti;  -  yigirma  sakkizta belgidan  (harfdan)  iborat 
lotin  alfaviti;  -  ikki  yuz  ellik  oltita  belgidan  iborat  ASSII  va  KOI-8  standart 
kompyuter  kodlarining  alfaviti;  -  binar  alfavit,  ya`ni  0  va  1  belgilardan  iborat 
bo`lgan alfavit; - sakkizlik va o`n oltilik sanoq tizimlari belgilaridan iborat bo`lgan 
alfavitlarni  keltirish  mumkin.  Matn  –  alfavitning  elementlaridan  (belgilaridan) 
tashkil topgan tartiblangan tuzilma. Shifrlash – ochiq matn deb ataluvchi dastlabki 
matnni  shifrlangan  matn  holatiga  etkazish  jarayoni.  23  Deshifrlash  –  shifrlashga 
teskari  bo`lgan  jarayon,  ya`ni  kalit  yordamida  shifrlangan  matnni  dastlabki  matn 
holatiga etkazish. Kalit – bevosita dastlabki matnni shifrlash va deshifrlash uchun 
zarur bo`lgan ma`lumot. Kriptografiya nuqtai - nazarida shifr — bu kalit demakdir 
va u ochiq ma`lumotlar to`plamini  yopiq (shifrlangan) ma`lumotlarga o`zgartirish 
algoritmlari majmuasi hisoblanadi. Kalit kriptografiya o`zgartirishlar algoritmining 
ba`zi-bir  parametrlarining  maxfiy  holati  bo`lib,  barcha  algoritmlardan  yagona 
variantini tanlaydi. Kriptografiya  himoyasida shifrlarga nisbatan  quyidagi  talablar 
qo`yiladi:  •  etarli  darajada  kriptomustahkamlik;  •  shifrlash  va  qaytarysh 
jarayonining  oddiyligi;  •  axborotlarni  shifrlash  oqibatida  ular  hajmining  ortib 
ketmasligi;  •  shifrlashdagi  kichik  xatolarga  ta`sirchan  bo`lmasligi.  Kriptografik 
tizim  yoki  kriptotizim  –  ochiq  matnni  shifrlash  (deshifrlash)  jarayonini  tashkil 
etuvchi  amallar  majmui  bo`lib,  u  alfavitlar  belgilarini  almashtirishlar  ketma-


ketligidan iborat. Kriptotizimlarga nisbatan ishlatiladigan asosiy ko`rsatkich bo`lib 
kriptomustahkamlik  hisoblanadi.  Yovuz  niyatli  shaxslar  o`z  maqsadlariga  erisha 
olmasa  va  kriptotahlilchilar  kalitni  bilmasdan  turib,  shifrlangan  axborotni  tiklay 
olmasa,  u  holda  kriptotizim  kriptomustahkam  tizim  deb  aytiladi.  Kriptotizimning 
mustahkamligi  uning  kaliti  bilan  aniqlanadi  va  bu  kriptotahlilning  asosiy 
qoidalaridan  biri  bo`lib  hisoblanadi.  Ushbu  ta`rifning  asosiy  ma`nosi  shundan 
iboratki,  kriptotizim  barchaga  ma`lum  tizim  hisoblanib,  uning  yaratilishi  vaqt  va 
mablag’  talab  qiladi.  Kriptotizim  yaratilgach,  faqatgina  kalitni  o`zgartirib  turish 
bilan  axborotni  himoyalash  talab  qilinadi.  Hozirgi  kunda  kriptotizimlarni  ikki 
sinfga ajratish mumkin: • simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli); • asimmetriyali 
ikki  kalitlilik  (ochiq  kalitli).  Simmetriyali  (bir  kalitlilik  -  kalit  maxfiy)  tizimlar 
quyidagi  sxema  asosida  ishlaydi.  24  1.4.1-rasm.  Asimmetriyali  (ikki  kalitlilik  - 
kalit1  maxfiy,  kalit2  esa  ochiq)  tizimlar  quyidagi  sxema  asosida  ishlaydi.  1.4.2-
rasm.  Simmetriyali  tizimlarda  quyidagi  ikkita  muammo  mavjud:  1)  Axborot 
almashuvida  ishtirok  etuvchilar  qanday  yo`l  bilan  maxfiy  kalitni  bir-  birlariga 
uzatishlari  mumkin?  2)  Jo`natilgan  xabarning  haqiqiyligini  qanday  aniqlasa 
bo`ladi?  Ushbu  muammolarning  echimi  ochiq  kalitli  tizimlarda  o`z  aksini  topdi. 
Ochiq  kalitli  asimmetriyali  tizimda  ikkita  kalit  qo`llaniladi.  Hisoblash  usullari 
bilan  biridan  ikkinchisini  aniqlab  bo`lmaydi.  Birinchi  kalit  axborot  jo`natuvchi 
tomonidan  shifrlashda  ishlatilsa,  ikkinchisi  axborotni  qabul  qiluvchi  tomonidan 
axborotni  tiklashda  qo`llaniladi  va  u  sir  saqlanishi  lozim.  Ushbu  usul  bilan 
axborotning  maxfiyligini  ta`minlash  mumkin.  Agar  birinchi  kalit  sirli  bo`lsa,  u 
holda uni elektron imzo sifatida qo`llash mumkin va axborotni autentifikatsiyalash, 
ya`ni  axborotning  yaxlitligini  ta`minlash  imkoni  paydo  bo`ladi.  Shuningdek, 
axborotni  autentifikatsiyalashdan  tashqari  quyidagi  masalalarni  ham  echish 
mumkin:  •  foydalanuvchini  autentifikatsiyalash,  ya`ni  kompyuter  tizimi 
zahiralariga  kirmoqchi  bo`lgan  foydalanuvchini  aniqlash:  •  tarmoq  abonentlari 
aloqasini  o`rnatish  jarayonida  ularni  o`zaro  autentifikatsiyalash.  Hozirgi  kunda 
kompyuterda saqlanayotgan va tarmoq orqali uzatiladigan barcha muhim hujjatlar, 
elektron  to`lov  tizimlari  hamda  internet  yordamida  amalga  oshiriladigan  elektron 


savdo singarilar himoyalanishi lozim. 
Axborotlarni  boshqalar  o‘qishidan  saqlash  maqsadida  maxsus  kalit 
yordamida  kodlashtirish kriptografiya deb  ataladi.  Kriptografiya  uzoq  yillar 
davomida  xarbiy  maqsadlarda  qo’llanilib  kelingan.  ANB  (Agenstvo  natsionalnoy 
bezopastnosti  (AQSH)  4  noyabr  1952yil  tashkil  topgan)  AQSH  prezidentining 
maxsus  buyrug’iga  binoan  barcha  chet  davlatlardan  kelayotgan  xatlar  va 
axborotlarni tekshiradi. 
1995 yil 3 aprelda Rossiya prezidenti №334 qaroriga muvofiq turli xil litsenziyaga 
ega bo‘lmagan vositalar yordamida axborotlarni kodlashtirishni taqiqladi. Shundan 
keyin axborotlarni kodlashtirish bo‘yicha davlat standarti kiritildi. 
Ochiq tekstni R xarfi bilan belgilaymiz. Bu tekst fayli, tasvir, maxsus tovush  yoki 
h.k.  bo’lishi  mumkin.  Bu  axborotlar  kompyuterda  ikkilik  kod  ko’rinishida 
ifodalanadi. Shifrlangan tekst S xarfi bilan belgilanadi. 
Shifrtekstning xajmi ba’zan ochik tekst xajmiga teng bo’lishi mumkin. Shifrlangan 
tekst  kompyuter  tarmog‘i  kanallari  boylab  uzatilishi  yoki  xotirada  saqlanishi 
mumkin. Shifrlash funksiyasi E ni quyidagicha yozish mumkin. 
E(R)=S 
Shifrni ochish funksiyasini D harfi bilan belgilasak, 
D (S)=R 
D (E(R))=R 
Kriptografiya quyidagi masalalarni yechilishini ta’minlashi kerak. 
Autentifikatsiya  -  kabul  qiluvchi  shunga  ishonch  hosil  kilishi  kerakki  ma’lumot 
aniq  bir  yuboruvchidan  bo’lishi  shart.  Boshqa  bir  nom  bilan  yolg’on  ma’lumot 
yuborilmasligi kerak; 
Butunlik - uzatish paytida axborot o‘zgarmasligi; 
Inkor qilmaslik (neosporimost) -ma’lumotni yuboruvchi o‘zi ekanini tasdiqlashi. 
XX  asrning  oxiri  va  XXI  asrning  boshlarida  kishilik  jamiyatida  axborotning 
ahamiyati  keskin  ravishda  ortib  ketdi.  Insonning  har  bir  sohadagi  faoliyatini 
takomillashtirish  va  osonlashtirishga  qaratilgan  zamonaviy  jamiyatda  axborot 
mahsulot yoki xom ashyo sifatida borgan sari katta qiymatga ega bo‘lib bormoqda. 


Keyingi  yillarda  kompyuter  sanoatining  rivojlanishi  va  inson  hayotiga  tobora 
chuqurroq kirib borishi natijasida axborotni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash, 
tahlil  qilish,  uzatishga  bo‘lgan  ehtiyoj  ortib  bormoqda.  Oqibatda  ana  shu 
axborotlarning 
xavfsizligini 
ta’minlash 
informatikaning 
eng 
dolzarb 
muammolaridan 
biriga 
aylanib 
ulgurdi. 
Kompyuterning 
tarmoq 
texnologiyalarining  jadal  rivojlanishi  esa  bu  muammoning  ahamiyatini  yanada 
oshirib yubordi. 
Axborotlarni kriptografik usulda himoya qilish  yuzaga kelgan muammmolarni hal 
qilishda muhim o‘rin tutadi. 
Axborotlarni  kriptografik  himoya  qilishda  ularning  mazmunini  yashirish  yoki 
begonalar  tomonidan  foydalanishning  oldini  olish  maqsadida  axborot  maxsus 
funksional  akslantirish  yordamida  bir  ko‘rinishda  boshqa  ko‘rinishga  o‘tkaziladi. 
Bu amalning turli usullarini ishlab chiqish uchun amaliy matematikaning yangi bir 
yo‘nalishi-kriptografiya yuzaga keldi va rivojlanib bormoqda. 
 
 

Download 1,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   101




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish