T. Malikov O. Olimjonov moliya

Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’zini o’zi boshqarish idoralari, davlat byudjeti tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan davlat byudjeti xara-jatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyotning alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subventsiya shaklida ko’rsatiladigan, davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va davlat byudjeti xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xara-jatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar davlat byudjetiningjoriy xarajatlari deyiladi.

Takror ishlab chiqarishdagi roliga ko’ra davlat byud-jetining xarajatlari iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlariga bo’linadi. Bu xarajatlarga, dastlab, davlat korxonalari va davlat ulushi bor bo’lgan

korxonalarning ustav kapitalini shakllantirish, ularni yanada kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy zaxiralarini yaratish xarajatlari kiradi.

Davlat byudjetiningijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur bo’lgan xarajatlardir. Bu xarajatlar iste’mol fondlarini shakllantirish bilan bog’liq. Ularning bir qismi jamiyat a’zolarining shaxsiy, boshqa bir qismi esa butun jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan. Bunda davlat byudjetining xarajatlari ijtimoiy iste’mol fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy tadqiqotlar fondi va boshqalar) shakllantirishni to’liq, shaxsiy iste’mol fondlarini esa qisman (markazlash-tirilmagan moliyaviy resurslar bilan birgalikda) ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda, davlat byudjeti mablag’larining katta qismidan shaxsiy iste’mol fondlarining ijtimoiy iste’mol fondlariga (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosi o’rtasidagi farqlarni qoplash, ko’p bolali va kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar fondlari va boshqalar) tegishli bo’lgan qismini shakllantirishda keng foyda-laniladi.

Davlat byudjeti xarajatlarining tarmoq belgisi bo’yicha guruhlarga ajratishga asos qilib milliy iqtisodiyotning umume’tirof etilgan tarmoqlarga bo’linishi qabul qilingan. Shunga muvofiq ravishda davlat byudjeti xarajatlari sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa, maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, davlat boshqaruvi, mudofaa va h.k. xarajatlariga bo’linishi mumkin.

Davlat byudjeti xarajatlari milliy iqtisodiyot (xo’jalik) tarmoqlarining pul fondlarini shakllantirishda mustahkam moliyaviy asosni yaratish bilan birgalikda, xarajatlarning tarmoqlararo bo’linishi moliyaviy resurslarni taqsimlashdagi nisbatlarini aniqlashga ham imkon beradi, milliy xo’jalikning tarmoq tarkibiy tuzilishini kerakli yo’nalishga o’zgartiradi. Masalan, hozirgi paytda mamlakatimizda yaratilgan milliy daromadning hajmi davlat byudjeti mablag’-larining katta qismini ijtimoiy soha va aholini bevosita ijtimoiy qo’llab- quvvatlashga yo’naltirish imkonini bera-yapti. Bir vaqtning o’zida iqtisodiyotning ustuvor tarmoq-larini (mashinasozlik, qishloq xo’jaligi, elektroenergetika va boshqalar) keng ko’lamlarda byudjetdan moliyalashti-rilishi ham ta’minlanmoqda.

Ijtimoiy yo’nalishi bo’yicha davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy guruhlarga ajratilishi davlatning toifasi va u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarni o’zida aks ettiradi. Ana shunga muvofiq

davlat byudjetining barcha xarajatlarini quyidagi gu-ruhlarga bo’lish mumkin:

• 
  ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy-qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
  
• 
  milliy xo’jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar;
  
• 
  mudofaa xarajatlari;
  
• 
  boshqaruv xarajatlari.
  

Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z tarkibiga maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat, sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasini o’zida aks ettirib, bu guruhdagi davlat byudjetiningxarajatlari xalq ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining tibbiy xizmatga bo’lgan talabini qondirishga, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishga keng yo’l ochib beradi.

Iqtisodiyotga byudjetdan xarajat qilinishi davlatning xo’jalik yurituvchi asosiy sub’yektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar keng miqyoslarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industriya asosida qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini texnika vositalari bilan qayta ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyot va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalash-tirish xarajatlari alohida o’rin egallaydi.

Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o’z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi zarurligi bilan bog’liq-dir. Qurolli Kuchlarning barcha turlari davlat byudjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladi.

Boshqaruv shaklidagi faoliyat turining davlat tomonidan amalga oshirilishi, uning xo’jalik-tashkilotchilik funksiyasi davlat byudjetidan boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlar ajratilishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura fuqaro-larning o’zini-o’zi boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon yaratadi.

Davlat byudjetining barcha xarajatlari yuqoridagi to’rtta guruhdan qaysi biriga kirishidan qat’iy nazar, ular o’zlarining aniq maqsadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha ham bir necha qismlarga bo’linadi. Bu qismlar davlat byudjeti xarajatlarining aniq turlaridan tarkib topadi. Kapital qo’yilmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, subsidiyalar, davlat

byudjeti ssudalari, ish haqi, ovqatlanish xarajatlari, kapital va joriy remont, kantselyariya va xo’jalik xarajatlarini davlat byudjeti xarajatlarining aniq turlari sifatida ko’rsatish mumkin. Davlat byudjeti xarajatlarining ma’lum aniq maqsadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha turkumlanishi davlat byudjeti mablag’la-ridan oqilona foydalanishga sharoit yaratadi, davlat byudjeti mablag’laridan foydalanish ustidan samarali va ta’sirchan moliyaviy nazoratni amalga oshirishning zaruriy asosi hisoblanadi.

Davlat byudjetini iqtisodiy nuqtai nazardan turkumlarga ajratish bilan birga xarajatlarning tashkiliy jihatidan ham guruhlarga ajratish mumkin. Buning asosida yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uyushmalar, assotsiatsiyalar, birlashmalar, kontsernlar, kompaniyalar va h.k.), davlat byudjeti xarajatlari va hududiy belgilar yotishi mumkin. Davlat byudjeti xarajatlarining yuqori tashkilotlar bo’yicha guruhlanishi davlat byudjeti mablag’larini aniq oluvchilarni ko’rsatadi va ular tarmoq ichida pul fondlarini shakl-lantirishda mas’ul bo’lib, ajratilgan davlat byudjeti mablag’-laridan o’z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish ustidan javobgardirlar.

Davlat byudjeti xarajatlarini hududiy belgiga mos holda bo’linishi ular markazlashuvining turli darajalarini o’zida aks ettiradi. Shu munosabat bilan, davlat boshqaruvi darajasiga ko’ra, O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining xarajatlari respublika va mahalliy byudjetlarning xarajatlaridan tarkib topadi.

Davlat byudjetining xarajat qismi quyidagilardan iborat⁶⁹:

• 
  ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
  
• 
  nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
  
• 
  iqtisodiyot xarajatlari;
  
• 
  markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari;
  
• 
  davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari;
  
• 
  sudlarni saqlab turish xarajatlari;
  
• 
  fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari;
  
• 
  boshqa xarajatlar.
  

Davlat byudjetining xarajat qismi tarkibida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpo-g’iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat




⁶⁹ “O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti kodeksi”ning 69- moddasi. -T.: “Adolat”, 2014 y. 9-b.

byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudje-tining tumanlar va shaharlar byudjetlarining zaxira jamg’armalari hisobga olinadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy bog’langandir. Bunday o’zaro bog’liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga o’zaro ta’sir ko’rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, davlat byudjeti xarajatlarining hajmi davlat byudjeti daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O‘z navbatida, davlat byudjeti daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda davlat byudjeti xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo’ja- likda pul fondlarini shakllantirishda davlat byudjeti mablag’-laridan foydalanishning shunday muddatlarini o’rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin. Boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning o’sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo’jalikdagi proportsiyalarni optimallashtirish orqali davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.

Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xo’jalikning samaradorligi nuqtai nazaridan baholashni dolzarb muammoga aylantirib qo’yadi. Bunda milliy xo’jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo’lgan daromadlarning qo’shimcha ravishda o’sganligiga e’tibor berish bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning o’zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muam- molarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Albatta, milliy xo’jalikning yakuniy natijasi davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, davlat byudjeti mablag’laridan to’g’ri, tejamli va samarali foydalanishga bevosita bog’liq. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat byudjeti xarajatlarining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, davlat byudjeti mablag’laridan foydalanish ustidan o’rnatilgan moliyaviy nazorat tizimiga alohida e’tibor berish lozim.

Milliy xo’jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan biri ham davlat byudjetining xarajat-laridir. Moliyaviy tartibga solish deyilganda, milliy xo’jalikdagi oqilona nisbat (proportsiya)larni ta’minlash maqsadida davlat byudjeti mablag’larini tarmoqlar va hududlar bo’yicha taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va metodlari majmui tushuniladi. Milliy xo’jalikni moliyaviy tartibga solishning ob’yektiv zarurligi katta o’zgaruvchanlik bilan

xarakterlanadigan, uning murakkab organizmi turli qismlarida moliyaviy resurslarni jamg’arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Davlat byudjeti resurslarini sarf qilish orqali davlat pul mablag’larini taqsimlashda vujudga kelgan proportsiyalarni o’zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning (hududlarning) rivojlanishini tezlashtirishi va boshqalarining rivojla- nishini rag’batlantirmasdan, milliy xo’jalikning rivojla-nishini tartibga solishi mumkin. Davlat byudjeti mablag’larining katta qismini muhim ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni rivojlantirishga sarflash sekin- astalik bilan chuqur sifat o’zgarishlarining sodir bo’lishiga – ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasining o’zgarishiga olib keladi.

Mamlakat iqtisodiyotini moliyaviy jihatdan tartibga solish davlat byudjeti daromadlarini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish jarayonining o’zidayoq davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga (tarmoq, vazirlik va maqsadli yo’nalishlarga) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar-ning sodir bo’lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. Byudjetdan moliyalashtirish jarayonida esa davlat o’zining ixtiyoriga kelib tushayotgan pul mablag’larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng xarajat qilish imkoniga ega bo’ladi. Mablag’larni konkret taqsim-lovchilarga davlat byudjeti kreditlarini ochish, davlat byudjeti mablag’-larini berish va ulardan samarali foydalanishni nazorat qilib, moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuv olib boradilar va zarur holatlarda taqsimlanayotgan davlat byudjeti mablag’larining proportsiyalarini o’zgartiradilar.

Daromadlarni davlat byudjetidagi xarajatlarning aniq turlari va yo’nalishlari bo’yicha biriktirilishi printsipi bo’lmaganligi uchun bu yerda davlat byudjeti resurslarini keng miqyosda o’tkazish va shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag’laridan har qanday zarur yo’nalishlarda foydalanilishi mumkin.

Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xo’jalikning ehtiyojlariga bog’liq hamda davlat byudjeti mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi.

Davlat byudjetining xarajatlaridan foydalanish byud-jetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko’zda tutilgan

tadbirlarni amalga oshirish uchun sub’yektlarga byudjetdan mablag’larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag’larini taqdim etishning o’ziga xos bo’lgan shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda ma’lum bir printsiplarga tayanadi. Byudjetdan moliya- lashtirishning printsiplari, shakllari va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari bo’lib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilayotgan paytda byudjetdan oqilona va samarali moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi.

Byudjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, eng avvalo, moliyalashtirish printsiplari muhim rol o’ynaydi. Hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan byudjetdan moliyalashtirishning printsiplarini umumiy va xususiy guruhlarga bo’lish mumkin. Umumiy printsiplar byudjetdan mablag’ oladigan barcha sub’yektlarning faoliyatiga tegish-lidir. Xususiy printsiplar esa sub’yektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog’liq ravishda davlat byudjeti mablag’larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi.

Byudjetdan moliyalashtirishning umumiy printsiplari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  minimum xarajatlardan maksimum samara olish;
  
• 
  davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishning maqsadli xarakterdaligi;
  
• 
  ko’zda tutilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan mablag’lardan foydalanilganligini inobatga olgan holda davlat byudjeti mablag’larini taqdim etish.
  

Byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida umumiy tamo-yillar bilan birgalikda xususiy printsiplardan ham foyda-laniladi. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:

–davlat byudjeti mablag’larini faqat ishlab chiqarishni kengay- tirish xarajatlariga ajratish;

• 
  davlat byudjeti mablag’larining miqdorini aniqlashda “qoldiq” yondashuvidan foydalanish;
  
• 
  byudjetdan moliyalashtirish rejalashtirilayotgan xara-jatlardan kredit metodini ta’minlash bilan birgalikda foydalanish;
  
• 
  korxonalarning moliyaviy holatini byudjetli tartibga solish printsipi va boshqalar.
  

Amaliyotda byudjetdan moliyalashtirishning turli shakl-laridan foydalaniladi. Smetali moliyalashtirish, dota-tsiya, subventsiya,

subsidiya, davlat byudjeti ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar byudjetdan moliyalashtirishning shakllaridir⁷⁰.

4. Davlat byudjeti defitsiti⁷¹ va uni moliyalashtirish

Nazariy jihatdan olib qaralganda davlat byudjetiningsog’lom (normal) faoliyat ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daro-madlar va xarajatlarning tengligini taqozo etadi. Haqi-qatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun davlat byudjeti shu miqdordagi daromadlarga ega bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni to’la amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Davlat byudjeti daromadlari va xa-rajatlari miqdorlarining o’zaro tengligi davlat byudjetiningmuvozanatlashtirilganligidan(balanslashtirilganligidan) dalolat beradi.

Amaliyotda davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari hajmlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim hollarda davlat byudjetiningdaromadlari uning xara-jatlaridan ko’p bo’lishi mumkin. Bunday davlat byudjeti profitsitli davlat byudjeti deyiladi. Aksincha, ba’zi hollarda esa davlat byudjetiningxarajatlari uning daromadlaridan ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda davlat byudjeti xarajatlarining davlat byudjeti daro-madlaridan ko’p bo’lishi davlat byudjeti defitsiti deyiladi.

Boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, davlat byudjeti defitsiti vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik hajmdagi davlat kapital qo’yilmalarini ishlatish amaliyotining mavjudligi;
  
• 
  favqulodda hodisalar yuz berishi;
  
• 
  iqtisodiyotdagi inqiroz holatlar, uning emirilishi;
  
• 
  moliya-kredit tizimlarining etarli darajada samarali emasligi;
  
• 
  hukumatning mamlakatdagi moliyaviy holatni etarli darajada nazorat qilolmasligi;
  
• 
  ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi nisbatan pastligi;
  

⁷⁰ Davlat byudjeti xarajatlariga oid ushbu paragrafda ko’tarilgan masalalar dars-likning 18-bobida yanada batafsilroq ko’rib chiqiladi.

⁷¹ O‘zbek tilida “davlat byudjeti defitsiti” iborasining o’rnida ko’pchilik hollarda “byud-jet kamomadi”, “davlat byudjeti taqchilligi”, “davlat byudjeti etishmovchiligi” kabi iboralar ishlatilmoqda. Bu iboralarning mavjudligi ona tilimizning nihoyatda boy ekanligini yana bir bor ko’rsatsa-da, bizning fikrimizcha, bu ishlatilayotgan iboralarning hech biri “davlat byudjeti defitsiti” iborasi bilan mazmun va mohiyat jihatidan teng kuchga emas. Shuning uchun vaziyat, holat, jarayon yoki voqelikning asl holda aks ettirilishini nazarda tutib, o’zbek tilida ham bu o’rinda “davlat byudjeti defitsiti” iborasini ishlatish maqsadga muvofiqdir. Muammoni hal etishga aynan shu tarzda yondashish o’zbek tilining sofligiga ziyon etkazmaydi. Aksincha, bu holat, jahon hamjamiyatida va xalqaro maydonda deyarli bir xil shaklda qo’llanilib, bir xil ma’noni anglatib kelayotgan yana bir xalqaro ibora bilan ona tilimizni boyitgan va bir-birimizni bir xil tushunishda o’zining munosib hissasini qo’shgan bo’lur edi.

• 
  tashqi iqtisodiy aloqalarning natijasi nomaqbul ekanligi;
  
• 
  davlat byudjeti xarajatlari tarkibiy tuzilishi (strukturasi)-ning oqilona emasligi;
  
• 
  mamlakat miqyosida mavjud bo’lmagan mablag’lar hisobidan yashashga intilish;
  
• 
  harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi;
  
• 
  real ichki imkoniyatni etarli darajada hisobga olmagan holda boshqa mamlakatlarga yordam berilishi;
  
• 
  davlatga iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivoj-lantirishga rag’batlantiruvchi sifatida foydalanish imko-nini bermaydigan va etarli darajada samarali bo’lmagan davlat byudjeti mexanizmining mavjudligi;
  
• 
  boshqa sabablar.
  

Davlat byudjeti defitsiti vujudga kelganda unga nisbatan stra- tegik yondashuv (strategiya) quyidagi holatlarga alohida e’tibor berilishini taqozo etadi:

• 
  davlat byudjeti defitsitining mavjudligini matematik yo’l bilan hal qilishga harakat qilmaslik kerak. Chunki, bu holda iqtisodiyotning “davolanish”i o’rniga “kasalligi” kuchayadi;
  
• 
  davlat byudjetiningbalansliligi, daromadlarning xarajat-lardan ko’pligi ba’zan iqtisodiyotning sog’lom va uzluksiz rivojlanayotganligidan dalolat bermaydi;
  
• 
  davlat byudjeti defitsitining darajasi, odatda, mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsuloti miqdorining 2-3%idan oshmasligi lozim. Ana shu chegaradan oshilsa, uni tezroq kamaytirish (yoki shu darajaga keltirish) choralarini ko’rish kerak;
  
• 
  davlat byudjeti defitsitini qoplash uchun, eng avvalo, davlat kreditining turli shakllaridan foydalanmoq lozim. Shuningdek, davlat qimmatbaho qog’ozlarini moliyaviy bozorga joylashtirish ham maqsadga muvofiq. Muomalaga ko’proq miqdorda pul chiqarish yo’lidan esa foydalanmaslik kerak;
  
• 
  davlat byudjeti defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga barham berish uchun, birinchi navbatda, iqtisodiyotning o’zini “davolamoq” lozim. Aks holda, ana shu maqsadga erishish uchun ko’zda tutilgan har qanday tadbir, albatta, muvaffa-qiyatsizlikka uchraydi.
  

Davlat byudjeti defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga barham berish borasidagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora- tadbirlarning eng asosiy yo’nalishlari quyidagi-lardan iborat:

• 
  davlat byudjeti mablag’larining investitsion yo’nalishini o’zgartirish, ularni eng ko’p samara beradigan tarmoq va sohalarga sarflash;
  
• 
  xo’jalik yuritishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi moliyaviy imtiyoz va jazolardan keng foydalanish;
  
• 
  Davlat byudjetidan moliyalashtirish va davlat iqtisodiyoti sohasini qisqartirish;
  
• 
  harbiy xarajatlar miqdori ni kamaytirish;
  
• 
  eng muhim ijtimoiy dasturlarnigina moliyalashtirishni saqlab qolish, yirik davlat byudjeti xarajatlarini talab etuvchi dasturlarni qabul qilishni to’xtatib turish;
  
• 
  Markaziy bankning qarzlarni davlat qimmatbaho qog’ozlari shaklida rasmiylashtirmasdan turib hukumat organlariga kredit berishini taqiqlab qo’yish;
  
• 
  xorijiy sarmoyalarni jalb etish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Davlat byudjeti defitsiti vujudga kelgan paytda uni moliyalashtirish manbalarini aniqlab olmoq zarur. Uni moliyalashtirishning asosiy manbalaridan biri davlatning qarz olishidir.

Davlatning qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, hukumat oldida qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarishi bo’yicha kafolatchi sifatidagi majbu- riyatlari vujudga keladi.

Davlatning ichki qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilot-lardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo’yicha ham kafolatchi sifatida hukumatning o’z milliy valyutasida ifodalangan qarz majburiyatlari paydo bo’ladi.

Davlatning tashqi qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilot-lardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo’yicha kafolatchi sifatida hukumatning xorijiy valyutada ifodalangan qarz majburiyatlari vujudga keladi.

Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning barcha manba-lari jalb qilingan mablag’larning asosiy turlari bo’yicha navbatdagi

moliyaviy yilga mo’ljallangan davlat byudjeti to’g’risidagi qonunda qonunchilik hokimiyati organlari tomonidan albatta tasdiqlanishi kerak. Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning manbai sifa-tida mamlakat Markaziy bankining kreditlari va Markaziy bank tomonidan hukumatning sotib olingan qarz majbu-riyatlari maydonga chiqishi

maqsadga muvofiq emas.

Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning barcha manba- larini ikki guruhga bo’lish qabul qilingan:

1. 
   ichki manbalar;
   
2. 
   tashqi manbalar.
   

Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning ichki manba-lari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

• 
  mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar;
  
• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilayotgan davlat zayomlari;
  
• 
  davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan tushumlar;
  
• 
  davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromad-larning xarajatlardan o’sgan qismi summasi;
  
• 
  davlat byudjeti mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraq- laridagi mablag’lar qoldig’ining o’zgarishi;
  
• 
  va boshqalar.
  

Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning tashqi manba-lari qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali xorijiy valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari;
  
• 
  xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan jalb qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari.
  

Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’yekt-lari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarz majburiyatlari hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat byudjetini tashkil etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak. Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarz majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.

Mamlakatning qarz majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:

• 
  qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari;
  
• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari;
  
• 
  mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish to’g’risidagi shartnomalar;
  
• 
  o’tgan yillardagi mamlakatning qarz majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risi-dagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar;
  
• 
  va boshqalar.
  

Mamlakatning qarz majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak.

Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidag-ilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy nominal summasi;
  
• 
  hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi;
  
• 
  mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar hajmi;
  
• 
  va boshqalar.
  

O‘z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:

• 
  xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi;
  
• 
  xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi.