Soda; lot natrium, Na

Atom xossasi


Atom massasi

(molyar


22.989768 m. a. b.

(g/mol)


massasi)


Atom radiusi 190 pm

Ionlashish


energiyasi

(birinchi


495.6(5.14) kJ/mol


(eV)


elektron)


Elektron


[Ne] 3s¹


konfiguratsiyasi







Kimyoviy xossalari


Kovalentlik


154 pm


radiusi


Ion radiusi


97 (+1e) pm


Elektrmanfiylik

(poling


0.93


boʻyicha)


Elektrod


-2.71 в

1


potensiali


Oksidlanish

darajasi


Termodinamik xossalari


Zichlik


0.971 g/sm³


Solishtirma


1.222 J/(K·mol)

142.0 Vt/(m·K)


issiqlik sigʻimi


Issiqlik







oʻtkazuvchanlik


Erish harorati 370.96 K

Erish issiqligi 2.64 kJ/mol


Qaynash

1156.1 K

harorati


Qaynash

97.9 kJ/mol

issiqligi


Molyar hajm 23.7 sm³/mol

Kristall panjarasi

Panjara


kubik markazlashgan


tuzilishi


Panjara davri 4.230 Å


Panjara/atom

n/a


nisbati


Debye harorati 150.00 K







Natriy oʻsimliklar (boʻyimodaron, dengiz

oʻti) tarkibida ham bor. Odam va


hayvonlar organizmida birikmalar holida

boʻladi. Mac, Natriy ionlari odam qoni

plazmasida 0,320%, suyakda 0,6%,

muskul toʻqimasida 0,6—1,5% ni tashkil

kiladi. Organizmda sarf qilingan Natriy

oʻrnini toʻldirish uchun kishi sutkasiga 4—

5 g osh tuzi isteʼmol qilishi lozim. Natriy

konlari yer yuzida keng tarqalgan.

Oʻzbekistonda Surxondaryo viloyatida va

Qoraqalpogʻistonda katta osh tuzi konlari

bor.


Natriy — kumush kabi oq, yumshoq

metall; pichoq bilan oson kesiladi.

Zichligi 0,968 g/sm³ (20° da),







suyuqlanish temperaturasi 97,83°,

qaynash temperaturasi 882,9°. Kimyoviy

jihatdan juda faol. Havoda oson

oksidlanadi. Suv bilan shiddatli

reaksiyaga kirishib (reaksiya baʼzan

portlash bilan boradi), natriy gidroksid

NaOH va N2 hosil qiladi. Vodorod,

kislorod, galogenlar, oltingugurt, uglerod

va boshqa bilan reaksiyaga kirisha oladi.

Natriy suyuq ammiakda yaxshi eriydi.

Koʻpgina metallar bilan qotishmalar

beradi.


Natriy osh tuzi NaCl ni elektrolizlab

olinadi. Natriy juda faol metall boʻlgani

uchun kerosinda saqlanishi kerak. Uni

kavsharlab bekitilgan idish yoki maxsus







sisternada tashish mumkin. Natriyni

ishlatishda maxsus korjoma, qoʻlqop

kiyib, koʻzoynak taqish lozim. Ish joyi

yongʻinga qarshi vositalar bilan


jihozlanishi zarur. Natriy bor joyda

yongʻinni suv bilan oʻchirish mumkin

emas, aks holda portlash yuz beradi.


Natriy (oʻzi yoki qotishmasi) aviatsiya

dvigatellarida, yadro reaktorlarida,

maxsus yoritkichlarda, metallurgiyada

(qay-taruvchi sifatida va qotishmalar

olishda) va tetraetilqoʻrgʻoshin olishda,

birikmalari tibbiyotda kasalliklarni

davolashda, qishloq xoʻjaligida oʻgʻit

sifatida ishlatiladi.







Natriy birikmalari. Natriy bikarbonat,

ichimlik soda — NaHCO3 rangsiz


monoklin panjarali kristall modda, zichligi

2,16—2,22 g/sm³. Kizdirilganda 50°

dayoq oʻzidan karbonat angidrid SO2 ni

chiqara boshlaydi. 100—150° da butunlay

parchalanib, natriy karbonat Na2CO3 ga

aylanadi. Suvda 20° da 8,8%, 60° da

14,1% eriydi. Natriy karbonatga SO2 taʼsir

ettirib olinadi. Oziq-ovqat sanoatida,

tibbiyotda va oʻt oʻchiruvchi modda

sifatida ishlatiladi (qarang Soda).


Natriy bromid, NaBr — bromid kislota

(NVg)ning natriyli tuzi. Rangsiz


gigroskopik kristall modda, zichligi 3,20

g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 747°,







kaynash temperaturasi 1390°. Suvda

yaxshi eriydi, 30° dan past temperaturada

NaBr-2H2O holida kristallanadi. NaOH

eritmasi Vg taʼsir ettirib olinadi. Optik

material sifatida, tibbiyotda va fo-

tografiyada ishlatiladi.


Natriy yodid, Nal — rangsiz kristall

modda, zichligi 3,665 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 662°, kaynash


temperaturasi 1307°. Yorugʻlikda

xavodagi kislorod bilan oksidlanib, erkin

yod ajratib sargʻayadi. Suvda 20° da

64,1%, 100° da 75,1% eriydi. Suv bilan

kristallogid-ratlar hosil qiladi: Nal-5H2O,

NaI-2H2O. Metil va etil spirtida,


atsetonda eriydi. Fe3lH bilan NaCO3







oʻrtasidagi almashish reaksiyasi asosida

olinadi. Tibbiyotda yod preparati sifatida

qoʻllanadi.


Natriy silikatlar — silikat kislotalarning

natriyli tuzlari, natriy metasilikat


(Na2SiO3), natriy ortosilikat (Na4SiO4),

natriy pirosilikat (Na6Si07), natriy

bisilikat (Na2SiO5), natriy trisilikat

(Na2Si3O7). Suvda eriganda quyuq

kolloid eritma hosil qiladi. Natriy me-

tasilikatning 1, 5, 6, 8 va 9 molekula suvli,

natriy pirosilikatning 3,5 va 11 molekula

suvli kislotallogidratlari mavjud.


Natriy metasilikat shishasimon amorf

modda. Zichligi 2,614 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 1089°. Natriy







ortosilikatning 2 ta modifikatsiyasi bor,

bir turdan ikkinchi turga aylanish


temperaturasi 960°; suyuqlanish


temperaturasi 1118° (parchalanadi).

Natriy pirosilikat oʻtkir qirrali plas-

tinkasimon kristall modda. Zichligi 2,96

g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 1115°.

Natriy bisilikat romb panja-rali kristall

modda. Zichligi 2,496 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 874°. Natriy trisilikat

monoklin panjarali kristall modda.

Zichligi 2,467 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 700°. Natriy tegishli

tarkibli shishalarni kristallash yoʻli bilan

olinadi. Shisha, alyumosilikat


katalizatorlar, seolitlar, shuningdek, suyuq

shisha ishlab chiqarishda qoʻllanadi.







Natriy tiosulfat (natriy giposulfit),

Na2S2O32H2O — rangsiz, yaltiroq kristall

modda, zichligi 2,119 g/sm³. Suvsiz

Na2S2O3 ok, poroshok, ochiq havoda

faqat bir necha kun barqaror. Nam

havoda tez oksidlanadi. Spirtda erimaydi.

100 g suvda 20° da 70,2 g eriydi. Suvdagi

eritmasi havodan kislorod yutadi .

Oltingugurtni natriy sulfatning issiq

eritmasida eritib: Na2SO3+S=Na2S2O3;

natriy gidrosulfidni natriy bi-sulfitga taʼsir

ettirib: 2NaHS + 4NaHSO3 = 3Na2S2O3+

ZN2O va boshqa usullarda olinadi.

Fotografiyada, toʻqimachilikda,


koʻnchilikda, tibbiyo-tda, shuningdek,

analitik kimyoda reaktiv sifatida


ishlatiladi.







Natriy fosfatlar — meta-, orto- va


pirofosfat kislotalarning natriy tuzlari.

Ortofosfat kislota uch xil fosfat hosil

qiladi, Mas, mononatriy fosfat


(NaH2PO4), dinatriy fosfat (Na2HPO4);

trinatriy fosfat (Na3PO4). Agar NaH2PO4

qizdirilsa, oʻzidan suv chiqarib natri y

gidropirofosfat (Na2H2P2O7) ga, yanada

kuchliroq qizdirilsa, polimer modda —

natriy geksametafosfat (NaPO3)6 ga

aylanadi. Agar Na2HPO4 qizdirilsa, natriy

pirofosfat (Na4P2O7) hosil boʻladi. Natriy

suvni yumshatishda, rudalarni boyitishda,

toʻqimachilik, koʻn, oziq-ovqat


sanoatlarida, fotografiyada, elektrolizda

va boshqa soxalarda qoʻllanadi.^[1]