Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

KESIM VA UNING IFODALANISHI
Kesim gap markazi bo'lib, u tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma'nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo'laklarini o'z atrofida birlashtiradi.
Gapni yuzaga keltirish, fikrni ifodalash jihatidan kesimning gapdagi ahamiyati juda katta. U hukmni ifodalovchi, gaplikning asosiy belgilarini ko'rsatuvchi eng muhim bo'lakdir. Gapda ega ham, ikkinchi darajali bo'laklar ham bevosita yoki bilvosita kesimga bog'lanadi.
Kesim nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? (ba'zan nechanchi? qanday?) so'roqlariga javob bo'ladi.
Kesimlik ma'nolari kesimlik shakllari orqali ifodalanadi. Har bir kesimlik ma'nosi alohida-alohida ifodalanishi mumkin. Masalan: yozmasaydim: yoz - ma (tasdiq-in say (mayl) - di (zamon) - m (shaxs-son).
Bitta kesimlik shakli bir necha kesimlik ma'nolarini ifodalaydi. Masalan, keldi: kel - di (o'tgan zamon, III shaxs, aniqlik mayli) yoki o'quvchiman: o'quvchi - man
(I shaxs, I zamon, tasdiq, aniqlik mayli).
Ba'zan kesimlik ma'nolari nol shakl orqali ifodalanadi. Masalan: Kel (kelasi zamon, II shaxs, tasdiq-buyruq yoki Men o'quvchi (I shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik.
Kesim qaysi turkum so'zlari bilan ifodalanishiga ko'ra 2 xil: fe'l kesim, ot kesim;
tuzilishiga ko'ra ikki xil bo'ladi: sodda kesim va murakkab kesim.


FE'L KESIM VA OT KESIM
Felning turli shakllari orqali ifodalangan kesim fe'l kesim deyiladi.
Fe'l kesimlar quyidagi ko'rinishlarga ega:
sof fe'l kesimlar: Men maktabga boraman;
ravishdosh bilan ifodalangan kesim: Motor gurillab, mashina oldinga intildi;
sifatdosh bilan ifodalangan kesim: It hurar - karvor o'tar. Po'lat xatni kecha yuborgan.
Fe'ldan boshqa so'z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh ravish, taqlid so'z) bilan, shuningdek, fe'lning harakat nomi shakli bilan ifodalangan kesim ot kesim deyiladi. Ot kesimlar quyidagicha ifodalanadi:
Ot bilan: Teshaboy ashaddiy dushman-u, siz xizmatini qilayotgan depo xo'jayini do'stmi? Yaxshi ro'zg'or – jannat, yomon ro'zg'or - do'zax.
Sifat bilan: Usti yaltiroq, ichi qaltiroq.
Son bilan: Birniki - mingga, mingniki - tumanga. Bu- birinchisi. Ikki marta ikki - to'rt.
Olmosh bilan: Maqsadim - shu. O'zim har joydaman, ko’nglim sandadur.
Ravish bilan: Sizdan umidim ko'p.
Modal so'z bilan: Yo'qoling, siz bilan adi-badi aytishishga vaqtim yo'q.
Harakat nomi bilan: O'qish - igna bilan quduq qazish.
Taqlid so'z bilan: Osmonda yulduzlar g'uj-g'uj.
Fe'l kesimlar shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl shakllarini kesimlik (fe'l) orqali ifodalaydi.
Ot kesimlarda esa kesim qilib shakllantirish uchun maxsus vositalar (-man,
-dir, bo'la (-man, -san, -di), hisoblana (-man, -san, -di), -a (-man, -san, -dir) qo'shiladi. Masalan: