|
Xushsurat
soʻzi tashqi qiyofa ifodalay oladi: Xushsurat odam. Xugisurat
Sitorabonu. U toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning to'rtinchi tomida
quyidagilar yozilgan: “Xushsurat [xush + surat] Koʻrinishi chiroyli, ko‘rkam, goʻzal.
Xushsurat odam. Uning yoshi oʻtib qolgan, ammo qosh-koʻzidan yoshlikda xushsurat
boʻlgani aniq koʻrinib turardi. O‘. Hoshimov, Hup Zorki, soya bor. Eridan ancha yosh
boʻlgan qora qosh, quralay koʻzli xushsurat “Itorabonu dadasi urishib bermasaydi”, deb
hayiqib turar edi. M. Osim, 1bn Sino qissasi .
27
26
O‘zbek tilining izohli lugʻati. 2-tomlik. 1 -tom. -Moskva: Rus tili, 1981. -B. 203. ' Ikkinchi lugʻat. 2-
tom. -B.729-730. 3 Ikkinchi lugʻat. 2-tom. -B. 160.
27
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 4-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
433-bet.
Xushsuhbat soʻzi tashqi qiyofa ifodalaydi: Xushsuhbat odam..
Xushsuhbat yigit. Ushbu soʻz haqida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning
Uchinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Xushsuhbat [xush + suhbat] Yaxshi
suhbat quradigan, suhbatni qizitadigan; gapi-soʻzi yoqimli, Xushsuhbat
ham. Injener Oʻttiz begi yashar, xushsuhbat, qaddi-qomati kelishgan..
rilishga kelgan. H. Nazir, Maftuningman, Ozarbayjon"'.
Xushtabassum
soʻzi tashqi qiyofa ifodalab keladi: Xushtabassum ayol. Bu soʻz
toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning uchinchi tomida quyidagilar yozilgan:
“Xushtabassum [xush +tabassum] Yuzidan yoqimli tabassum arimaydigan; xushfeʼl.
Xushtabassum ayol” .
28
Xushtabiat
soʻzi ham tashqi qiyofa ifodalagan: Xushtabiat ayol. Xushtabiat yigit.
Ayni shu soʻz haqida “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ning uchinchi tomida quyidagilar
yozilgan: “Xushtabiat [xush + tabiat] Xatti-harakati yoqimli, xushfeʼl; ochiq. Oddiygina
kiyingan xushtabiat ayol Dadashevni kutuvchilar stoliga taklif qildi. I. Rahim,
Taqdir. Ruqiya opa oʻrta yoshlardagi xushtabiat ayol ekan. Oʻ. Umarbekov, Koʻk
daftarning siri”.
29
Xushtabiatli
soʻzi ham tashqi qiyofa ifodalaydi: Xushtabiatli yigit. Xushtabiatli
odam. Mana shu soʻz toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning uchinchi tomida
quyidagilar yozilgan: “Xushtabiatli ayol. xushtabiat. Neʼmatjon xushtabiatli, uyatchan bir
yigit boʻlib, odamlar bilan ham juda odobli, bir maromda soʻzlashardi. J. Sharipov,
Saodat”.
30
28
O'sha joyda
29
O'sha joyda
30
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 1-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
433-bet.
Ayyor
soʻzining uchta maʼnosi boʻlib, uchinchi maʼnosi tashqi qiyofa ifodalagan:
Ayyor boqish. Ayyor tabassum.. Mazkur soʻz haqida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning
birinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Ayyor [a. mugʻambir; yalangoyoq, bekorchi] 3. ot
O‘zbek xalq dostonlarida: hiylagar; aygʻoqchi. Shu orada Alpomish Qalmoq elining
ayyorlarini oʻtda kuydirib yubordi. “Alpomish” . Ayyor boqish - Kishining tashqi
koʻrinishiga xos sifat, chunki odamning qarashi va boqishidagi ayyorlik uning tashqi
qiyofasi bilan ifodalanadi. Shu soʻzining birinchi va uchinchi maʼnolari esa tashqi
qiyofasini anglatmaydi.
Baland
soʻzi yettita maʼnoga ega boʻlib, birinchi maʼnosi tashqi qiyofa ifodalagan:
Baland odam. Baland kuyov
. U toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning birinchi
tomida quyidagilar yozilgan: “Baland [f.-yuqori] 1 Pastdan yuqoriga tomon oʻlchami
Uzun. Boʻyi uzun; novcha. Baland minora. Baland devor. Baland tom. Boʻyi baland.
Baland tog‘. Ikki yog‘i baland tog‘ — piyoda yursa, oyog‘i kuyadi. “Nurali”. Mashina bir
baland tepaning orqasiga oʻtib toʻxtadi. S. Anorboyev, Xamsuhbatlar” .
31
Barvasta
soʻzi ikkita maʼnoga ega boʻlgan holda birinchi va ikkinchi maʼnolari
tashqi qiyofa ifodalagan: Barvasta gavda. Barvasta yigit. Ushbu soʻz haqida “O‘zbek
tilining izohli lug‘ati”ning birinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Barvasta [f.-
bogʻlangan, mahkamlangan; yopilgan, rivojlanmay qolgan] 1. Gavdali, keng yagʻrinli.
Barvasta yigit. Arslonqul barvasta qomat, oʻmrovli, sodda, oʻn sakkiz yashar yigitcha edi.
Oybek, Navoiy. Akaxonning oyog‘ida orqasi bosilgan kigiz shippak, barvasta gavdasi
og‘ir chayqaladi. N. Aminov, Qahqaha.
2.Tik qomatli, kelishgan, ko‘rkam. Barvasta qiz. Men oʻzim oshiq
boʻlibman Boʻylari barvastaga. S. Zunnunova. Koʻtida kitobi, barvasta,
31
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 1-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
146-bet.
lobar, Manglayi kengligi baxtidek ravshan, Gʻ. Gʻulom”.
32
Avliyonamo
soʻzi tashqi qiyofa ifodalay oladi: Avliyonamo odam. Avliyonamo
bola. Ushbu soʻz haqida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning birinchi tomida quyidagilar
yozilgan: “Avliyonamo [a.f.] Avliyoga oʻxshash”.
Shoʻx s
oʻzining beshta maʼnosi boʻlib, ikkinchi va uchinchi maʼnolari bilan tashqi
qiyofani ifodalash mumkin:
Shoʻx qiz. Shoʻx koʻzlar.
U toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli
lug‘ati”ning beshinchi tomida quyidagilar qayd etilgan: “Shoʻx [f. o‘ynoqi; goʻzal
sevgili] 2. O‘yin-kulgini, hazil-huzulni yaxshi koʻradigan; xushchaqchaq, quvnoq. Shoʻx
qiz. Bizning yigitlar juda shoʻx boʻladi, — dedi Muharram oʻtirayotib, — bitta namunasi
mana, qoshingizda turibdi. Shuhrat, Shinelli yillar. Temirjon qishloq qizlarining
nihoyatda shoʻx, hazil-mutoyiba gaplarga
chechet
boʻlshilarini koʻp eshitgan edi. J.
Abdullaxonov, Oriyat.
3.
O‘z qiliqlari, ishvasi, noz-karashmasi bilan kishini oʻziga maftun
qiladigan; oʻynoqi. Shoʻx koʻzlar. Necha kundan beri koʻrsatmayin vaslin
sogintirdi, Tarahhum aylasun, ul shoʻxi jonon bir kelib ketsun. Hamza”.
33
Yoqut
soʻzi omonim boʻlib, uning birinchi omonimi uchta maʼnoda qoʻllanadi,
shundan ikkinchi maʼnosi tashqi qiyofa ifodalaydi: Yoqut lablar. U haqida “O‘zbek
tilining izohli lugati”ning ikkinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Yoqut [a. - turli rangli
qimmatbaho tosh]. 2. sft. Qizil, yoqutday qizil. [Odilbikaning] Sarv qomati, .oy kabi yuzi,
qora qalam qoshi, shahlo koʻzlari, yupqa yoqut lablari har bir kishini oʻziga beixtiyor jalb
qilardi. J. Sharipov, Xorazm. Bir tup joy.
34
32
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 1-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
165-bet.
33
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 1-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
14-15-betlar
34
34
“O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 2-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006.
56-57-betlar
Do'stlaringiz bilan baham: | 
