Sh. Sodiqova

R ivoilanishnineyosh va 
. 
^
J 
, 
gan  anatomik,  tiziologik  (jism oniy)  va
o ‘ziga xos xususiyatlan 
. 
. 
. 
, 
.
& 
J 
psixologik xususiyatlar yosh xususiyat-
lari  deb  ataladi. A na shu yosh xususiyatlarini  hisobga olgan holda ta ’lim 
va  tarbiya  ishi  tashkil  etiladi.  Shunda  bola  rivojlanishiga  tarbiya  ta ’siri 
kuchli  bo'ladi.
Bolalarning tarbiysiga g a to 'g ‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o ‘qitish 
uchun  bola  rivoj lanishidagi  turli  yoshdagi  davrlariga  xos  xususiyatlarni 
bilish  va 
uni
  hisobga  olish  muhimdir.  Chunki  bola  organizmining  o'sishi 
ham,  rivojlanishi  ham,  psixik  taraqqiy  etishi  ham  turli  yosh  davrlarida 
xilma-xil b o ‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, 
Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini  uqtirib  o ’tganlar.
B olaning o ‘ziga xos xususiyatini hisobga olish ju d a murakkab. Chunki 
bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha b o ‘lishi mumkin.
M asalan,  k o ‘rish va  eshitish  qobiliyati,  faolligi,  tez  anglash,  sust  fikr 
yuritishi,  hovliqm a  yoki  vazm inligi,  sergap  yoki  kam gapligi,  s erg‘ay rat 
yoki g ‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi. pala-partish va chala ishlay- 
digan,  yig'inchoqligi yoki  ishga tez kirishib  ketishi  kabilar nerv faoliyati 
tizim ining ta ’siri  bo‘lib, tarbiyachi  ularni bilishi zarur.
B olaning  individual  -   o ‘ziga  xos  xususiyatini  bilish  uchun  tem pera- 
m entning  um um iy  tiplari  va  bolaning  o ‘ziga  xos  xususiyatini  o ‘rganish 
uslubikasini  bilish  muhim.  Tem peram ent  -   lotincha  “tem peram entum ”, 
y a ’ni  “qism larning bir-biriga m unosabati” m a ’nosini  anglatib,  shaxsning 
individual psixologik xususiyatlari majmuyidir.
Shuningdek, turli yosh  davrlarining o ‘ziga xos  rivojlanish qonuniyat­
lari ham  mavjud.  M aktabgacha yoshdagi bolaning jism oniy v a psixik ka- 
m oloti  shartli ravishda quyidagi  davrlarga boTinadi:
44

---

-  g o ‘daldik (1  yoshgacha);
-  ilk yosh (1-2  yosh);
-  ilk yosh guruhi  (2-3 yosh);
-  kichik yosh (3 -4  yosh);
-  o 'rta  yosh (4-5  yosh):
-  katta yosh (5 -6  yosh);
-  m aktabga tayyorlov davri  (6 -7  yo sh )12.
Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi о ‘ziga xosliklar.
  Insonning 
rivojlanish  davri  ona  qom idan  boshlanadi.  B ola  ona  qornida  to 'q q iz  oy 
m obaynida jud a tez  rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqivot  davrini 
o ‘taydi. Bu davrda ham bola m a’lum darajada tashqi m uhit ta ’sirida b o ‘ladi. 
Shuning uchun ham bu ta'sim ing ijobiy bo ‘lishini ta’minlash lozim.
G o'dakning vazni tu g 'ilg an  paytda 3,5 kg, b o ‘yi 50 sm b o 'lg an  bo'lsa, 
uch  oylik  davrida  uning vazni  taxm inan  5  kg,  bo ‘yi  60  sm,  6  oylik  b o 'l- 
ganda esa taxm inan  7 kg,  bo'yi  64 sm  bo'ladi.
B ir yoshgacha b o 'lg an  davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti 
t a ’sirida bo‘lib,  u ona suti bilan oziqlanishi lozim . B ola bu davrda nutqqa 
ega b o ‘lm asa ham  nutqni tushunish. anglash. harakatlam i idrok etish, oila 
a ’zolarini  tanish  qobiliyatiga  ega  bo'ladi.  Shuning  uchun  ham   go'daklik 
davridan boshlab uch yoshgacha bo'lgan davrda bolaning nutqi  va tafak- 
kuri jadal  rivojlanadi.  B ola bir yoshgacha b o 'lg an  davrda dastlabki  so 'z- 
larni  ayta  boshlavdi.  Bu  davrda  kattalar,  asosan,  oila  a ’zolari  go'dakni 
to 'g 'r i  parvarish  qilishni  y o 'lg a   qo’yishlari  lozim.  "B ola  tushunm as 
ekan”  deb,  unga  befarq  bo'lm asliklari,  atrof-muhitdagi  buyum lam ing 
nom ini  to 'g 'r i talaffuz  qilib,  ularning  nutqini  to 'g 'r i  rivojlantirish uchun 
keng y o ‘1  ochishlari kerak.
Oilada  bolani  tarbiyalashda  ota-ona  bilan  bola  o 'rtasid a  qalban 
yaqinlikka  erishish  lozim.  O ta-onalar  hech  qachon  tarbiyani  o 'z   holiga 
tashlab qo'ym asligi, y a ’ni bolaning ilk yoshligidan  bu jarayonga kirishish 
talab  etiladi.  Chunki,  bola  oilada  birinchi  hayotiy  tajribani  o'rganadi. 
kuzatadi  va  o'zini  turli  xil  vaziyatlarda  qanday  tutish  kerakligini  o 'rg a ­
nadi.  B iz  bolani  nim aga  o'rgatsak  uni  aniq,  hayotiy  m isollar  bilan 
m ustahkam lashim iz zarur,  y a ’ni kattalar aytgan gaplariga amal  qilishlari 
shaxsan tarbiyaning sam aradorligini ta'm inlaydi.