|
Асар ўлчови 2/4 асар охиригача ўзгармайди. Қўшиқнинг ритмик тузилмаси
халқ сўзлари ритмикаси билан уйғун, асарда асосан нимчорак( ) нуқтали
нимчорак, ва ўн олтиталик
нота чўзимларидан фойдаланилган. Чорак
ва яримталик ноталар ҳам учрайди.
Асарнинг усули (доира) ўн олтиталик ва нимчорак ноталар орқали
берилади.
Синкопали ритм асарни ҳарактерли томонини белгилайди.
Асарда форте (f), пиано (p), мецо пиано (mp), мецо форте (mf) крещчендо ,
диминуендо
каби динамик белгилар учрайди.
Муқаддима кучли (f) жарангдорликда куйланади. Репризали нақорат ф-да,
иккинчиси р-да ижро қилинади.
Асар темпи «аллегро-модерато» (ўртача тезликда). Бу темп иккинчи
қисмнинг охиригача давом этади, иккинчи қисм охирида суръат «ритенуто»
орқали секинлашади.
Асар тўрт овозли аралаш хор учун ѐзилган.
Хор ансамбли табиий, сунъий ансамбл қўллаш зарурияти туғилмайди.
Ижрода ритмик, диксион, тембр, интонасион, ансамблликка эришиш
лозим.
Хор сози. Асар жўрсиз ижро қилиниши туфайли табиий (натурал) созда
куйлайди.
Хорнинг умумий диапазони бир ярим октавани ташкил этади: Умумий
диапазони: Кичик октава Си нотасидан иккинчи октава Ми нотасигача, ишчи
диапазони: Кичик октава Ми нотасидан биринчи октава Си нотасигача.
Хор партияларининг диапазонлари:
Сопрано: биринчи октава Ре нотасидан иккинчи октава Ми нотасигача
(умумий) биринчи октава Ми нотасидан биринчи октава Си нотасигача
(ишчи);
Алт: Умумий биринчи октава Ре нотасидан иккинчи октава Ре нотасигача,
ишчи биринчи октава Ми нотасидан биринчи октава Си нотасигача;
Тенор: Умумий кичик октава Фа # нотасидан иккинчи октава Фа #
нотасигача, ишчи кичик октава Ля нотасидан биринчи октава Ре нотасигача;
Бас: Умумий кичик октава Си нотасидан биринчи октава Ми нотасигача,
ишчи кичик октава Си нотасидан биринчи октава Си нотасигача.
Бундан ташқари асарларни таҳлил қилишда бадиий таҳлил қилиш ҳам
мухим ўрин тўтади. Бизга маълумки хозирги кунда амалиѐтга жорий этилган
дарсликларга кўплаб халқ мусиқасига оид (оммавий жанрлардаги) асарлар
киритилган.
Халқ ижодиѐти намуналари бўлмиш, алла, ялла, лапар, мавсум ва
маросим қўшиқлар ҳақидаги таҳлилий сухбатлар ўқитувчилардан ўзига хос
педагогик ѐндашувларни талаб қилади. Бу ўринда биз ўзимизнинг шу
йўналишдаги изланишларимиз ва амалий тажрибалар жараѐнида қўллаган
айрим иш усулларимизга тўхталиб
ўтишни жоиз деб билдик.
Мусиқа дарсларини турли фаолиятлар орқали ташкил этилишини назарда
тутадиган бўлсак, айниқса қўшиқларни ўрганишда, масалан алла, ялла, лапар
жанрига мансуб асарларни таҳлил қилишдан олдин унинг жанр хусусиятига,
қайси ижрочилик услубига тегишлилигини тавсиф бериш мақсадга
мувофиқдир.
Куйларни таҳлил қилишда асосан асар куй тузилмаси, неча қисмдан
иборатлиги, тоналлиги, фактураси, қайси чолг`улар учун мо`лжалланганлиги,
динамик белгилари, ўлчови, тоналлиги, ўлчов ўзгаришлари ва ҳоказоларга
эътибор қаратилади. Қўшиқларни таҳлил қилишда асосан назарий-таҳлил ва
бадиий таҳлил, яъни асарни жанр, ижрочилик услуби, анъаналари, ҳарактери,
ноталарга эътибор қаратилади. Масалан: биринчи синф биринчи чорагида
мусиқа тинглаш учун И.Акбаровнинг «Алла» асари тавсия этилган.
Ўқитувчи алла жанри ҳақида дастлабки тушунчаларни ўқувчиларга берар
екан халқ мусиқасининг замонавий мусиқадаги аҳамияти, уларни янги
кўринишларда бастакорлик ва композиторлик ижодиѐтида намоѐн бўлиши
ҳақида сўзлаб бериши керак бўлади. Маълумки, алла ешитмаган, ѐки у
ҳақида маълум тасаввурга ега бўлмаган болалар бўлмайди, десак
янглишмаймиз. Мусиқашуносликда еса «алла» қо`шиг`ига шундай таъриф
берилади:
Алла-онанинг ѐш боласига бўлган меҳр муҳаббати ва орзу-истакларини
ифодалайдиган қўшиқ. У майин, оромбахш, ѐқимли, лирик оҳангга ега бўлиб
бола руҳиятини тинчлантириши осойишта уйқуга кетиши учун айтилади.
Айниқса у болаликдан миллий мусиқа оҳангларини идрок етиш
ко`никмаларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб етади.
Одатда ҳар бир она боласига бўлган меҳрини аллада ифодалаб куйлайди
ва ўзи янги сўзлар ва унга янги оҳанг, куй кашф етганлигини билмай ҳам
қолади. Алла маълум бир шоир сўзига ҳам айтилиши мумкин. Лекин халқ
қўшиқчилигида маълум шерий тизим ва вазнда, шоир шеърларига
асосланмаган.
Алла айтсам овунгин, Оппоқ қўзим, алла. Бешигингда қувончли, Жоним
болам, алла. Аллалар сени охоринг, аллаѐ, алла.
Буғдой экин баҳори,
аллаѐ, алла.
Чумчуқлар есин донини, аллаѐ, алла.
Дуолар қилсин, жонингни, аллаѐ, алла.
Жоним болам, они,
Оқ буғдойнинг нони, Ҳамма ѐмон кўрсаям, Онасининг жони.
Алла, болам, аллаѐ.
Қўли арслон билакмиш Ботир, қоплон юракмиш, Яхши ѐмон кунимда, Менга
жуда керакмиш. Алла, болам, аллаѐ.
Қўзи боққан қўй ецин, Тўйгунингча тўй ецин. Тўй, тўйларга улансин, Давлат
бошингга ўрнашсин, Алла, болам, алла.
-алла жанрига оид асарларни таҳлил этишда синф фонетикасида мавжуд
алла қўшиғини тинглаш, бундай имконият бўлмаса ўқитувчи ўзи куйлаб
бериши лозим. Аллани халқ мусиқасига оид ҳамда бастакор ва композитор
ижодига мансуб намуналардан фойдаланиш ва уларни ўхшаш, фарқли
(шеър мазмуни, ижро услуби) хусусиятлари ҳақида гапириб бериш яхши
самара беради.
-асарни таҳлил қилишда унинг ижро услуби, шеърий вазни, мусиқа
жўрлиги, куй ривожланиши (халқ намуналарини анъанавий ижросида алла
мусиқалари аксарият бир хил, яъни даромад ва авжсиз куйланади) ҳақида
тўхталади.
-алла ҳақида савол-жавоб ўтказиш (асосан мазмуни ҳақида).
-асар бастакор ѐки композитор ижодига мансуб бўлса, асар муаллифи
ҳақида сухбат ўтказилади. Шу ўринда, асарнинг тоналлиги, ҳарактери,
темпи, неча қисмдан иборатлиги (кўплетли ѐки ривожланган икки, уч
қисмли) ҳақида тушунчалар берилади.
-бундай аллаларни ўргатишда асар куйини ѐки қўшиқни «плакатда»
ѐзувини барчага кўринарли жойда илиб куйиш лозим бўлади. Асарни
ўргатишда куйни ҳаракатини йўналишини кўрсатиб бориш, қўшиқни
қисмларга бўлиб ўргатиш, сўлфиджиали янги услубдан фойдаланиш яхши
самара беради. Асарни таҳлил қилиш асосан «алла» бошка жанрлардан енг
мухим фарқли жихатларига эътибор қаратиш лозим бўлади.
Таянч тушунчалар: Алла-оналар қўшиғи;
Аллада онанинг болага меҳри, орзу-умидлари мужассамлашади;
-анъанавий алла ижрочилигида сўзлар она томонидан еркин баѐн
қилишга асосланади;
-анъанавий алла ижрочилигида куй тўзилиши ва ижро услуби бир
хил бўлади (даромад, авжи бўлмайди);
-бастакор ва композиторлар томонидан яратилган асарлар еса
маълум қоида ва талабларга мувофиқ бўлади ва ҳоказо.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
