Reja: Qishloq xo’jaligining respublika iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati

Yer-suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va xususiyatlari, ularning maydoni tarkibi, foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi
Yer va suvning jamiyatdagi, ayniqsa, qishloq xo`jaligidagi o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Aholi ulardan yashash uchun uy-joy, binolar qurish, iste’mol etish uchun turli hildagi mahsulotlarni yetishtirish va boshqa maqsadlarda foydalanadilar. Shunday ekan yer va suvdaning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishdagi ahamiyati juda ulkandir. Chunki tarmoqda ulardan foydalangan holda turli hildagi o`simlikchilik hamda chorvachilik mahsulotlarini, talabni qondiradigan darajada ishlab chiqarish mumkin. Shunday holni e’tiborga olgan holda ingliz iqtisodchi olimi Uiliyam Petti “yer boylikning onasidir” deb aytgan.
Respublika dehqonchiligi sug`orishga asoslangan. Shuning uchun suv ham yer kabi eng zarur vosita hisoblanadi. Qishloq xo’jaligidan olinayotgan mahsulotlar, masalan, paxta, sholi, tamaki, sabzavot, poliz, makkajo’xori, bug`doy, arpa, em-xashaklarning aksariyat qismi sug`oriladigan yerlarda yyetishtiriladi. Bu masala bo`yicha Respublika Prezidenti I A Karimov Osiyo taraqqiyot banki boshqaruvchilar kengashi 43-yillik majlisining ochilish marosimidagi nutqida “…O`zbekiston Respublikasida qishloq xo`jalik mahsulotlarining 95foizdan ortig`I sug`oriladigan maydonlarda yyetishtiriladi” deb takidlagan.⁹ Sanoatning qishloq xo’jalik xomashyolariga, aholining esa oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabi qondirilishida yer va suvning ahamiyati juda katta. Yerlardan, suvlardan qanchalik oqilona, samarali foydalanilsa, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmi shunchalik ko’payadi, natijada yuqorida ta'kidlangan talablarning qondirilish darajasi ortadi
Yerdan, suvdan foydalanish darajasini va samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.
Yer, suv qishloq xo’jaligining eng asosiy ishlab chiqarish vositalari ekan, ulardan qanday foydalanilganini bilish zarur. Buning uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin:
a) Umumiy yer fondidan foydalanish koeffitsienti (foizda). Uning darajasini aniqlash uchun qishloq xo’jaligida haqiqatda foydalanilgan yer maydonini foydalanish mumkin bo’lgan yer maydoniga taqsimlash lozim. Buni quyidagi tenglik yordamida aniqlash mumkin:
EFK= yoki х100:
Bunda: EFK–umumiy yer fondidan foydalanish koeffitsienti, (foizda);
FE–qishloq xo’jaligida foydalanilgan yer maydoni, ga;
FME – foydalanilishi mumkin bo’lgan yer maydoni, ga.
Bu ko’rsatkich koeffitsientda yoki foizda aniqlanishi mumkin. Uni aniqlash natijasida yerdan foydalanishning to’liqlik darajasi aniqlanadi. Uni haqiqiy darajasi, ya'ni koeffitsienti 1 dan yoki 100 foizdan ortiq bo’lishi mumkin emas. Bu ko`rsatkichni aniqlash natijasida tarmoqda (xo’jalikda) qancha yerdan foydalanilgan va qanchasidan foydalanilmaganligi bilinadi. Shundan so’ng bunday holning sabablari aniqlanib, ularni bartaraf etish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.
б) Suvdan foydalanish koeffitsienti. U haqiqatda sug`orilgan maydonni shu suv bilan sug`orilishi mumkin bo’lgan maydonga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Buning uchun quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin:
SFK= ; yoki х100;
Bunda: SFK-suvdan foydalanish koeffitsienti yoki foizi;
SM-haqiqatda sug`orilgan maydon, ga;
SMM-sug`orilishi mumkin bo’lgan maydoni,ga.
Buni aniqlash natijasida suvdan foydalanish darajasi belgilanadi. Bu ko`rsatkichni aniqlashda ekinlarga suv berish me'yoriga alohida e'tibor berish maqsadga muvofiqdir. Chunki unga rioya qilinsa, albatta, suvdan foydalanish darajasi yuqori bo’ladi. Demak, uning darajasi, ya'ni koeffitsienti 1 dan yoki 100 foizdan yuqori bo’lmasligi lozim. Agarda yuqori bo’lsa, unda ekin maydonlari sifatli sug`orilgan bo’lmaydi.
v) Foydalanish mumkin bo’lgan yerlardan bir yilda necha marta foydalanilganlik darajasi. Uni aniqlash uchun haqiqatda urug`, chigit ekilgan maydonni mavjud ekin ekilgan yer maydoniga taqsimlanadi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin: