Reja: Dispers sistemalarning umumiy tavsifi va ularning sinflarga bo‘linishi

Qattiq dispers fazaning suyuq dispersion muxitda tarqalishidan hosil 
bo‘lgan sistema suspenziya deyiladi. 
Misol: 
3
CaCO
ni suvdagi suspenziyasi, loyqa suv va h.k. Suspenziya olish uchun 
imkon qadar 
dispers faza dispersion muxitda 
erimasligi balki tarqalishi kerak. 

Bir-birida 
erimaydigan 
ikki 
suyuqlikni 
biri 
ikkinchisida 
disperslanishidan hosil bo‘lgan sistema emulsiya deyiladi. 
Misol: 
yog‘ning suvdagi emulsiyasi, suvning yog‘dagi emulsiyasi, neftning 
suvdagi emulsiyasi va h.k. Emulsiyada qaysi modda ko‘p olingan bo‘lsa usha 
modda dispersion muxit bo‘ladi. 

Dispers faza gaz va dispersion muhiti suyuqlikdan iborat sistemalar 
ko‘piklar deyiladi.
Misol: rudalarni boyitishda ishlatiladigan flotatsiya usuli ko‘pik hosil qilish 
jarayoniga asoslangan. Agar emulsiyadagi bir suyuqlik o‘rniga gaz olinsa, ko‘pik 
hosil bo‘ladi. Ko‘pikda dispersion muhit hamma vaqt suyuqlik holatida bo‘ladi, 
lekin suyuqlik ko‘p hajmning juda oz qismini tashkil etadi. Ko‘pikning disperslik 
darajasi juda past bo‘lgani uchun u dag‘al dispers sistemalar qatoriga kiritiladi.
Konsentrlangan ko‘piklar stabilizatorlar ishtirokida hosil qilinadi. Suv va 
havodan iborat barqaror ko‘pik olishda sovun, etmak va oqsillar stabilizatorlar 
sifatida ishlatiladi. Sirt aktiv moddalar stabilizatorlar vazifasini bajaradi. 
Qadim zamonlardayoq kolloid ximiyaviy jarayonlar Xitoyda, Xindistonda, 
Misrda, Rimda, O‘rta Osiyoda qadimgi Rusp mamlakatida ovqat tayyorlash teri 
pishirish matolarni bo‘yash va boshqa ishlarda qo‘llanilib kelgan.
Dastlab kolloid ximiyaga asos solgan kishi ingliz olimi T.Grem xisoblanadi. 
Lekin Gremdan oldin bu soxada L.M.Lomonosov, Berseluis, Selmi, Musin – 
Pushkin, Faradey, I.G.Borshchev, P.P.Veymarn va boshqalar ham ish olib 
borganlar.
1861 yilda T.Grem erigan moddalarning pergament qog‘oz orqali suvga 
o‘tish (diffuziyalanish) xodisasini tekshirib, kristall moddalarning (osh tuzi, 
shakar) xodisasini tekshirib eritmalari yaxshi diffuziyalanishini lekin, alyuminiy 
gidroksid, rux gidroksid va boshqa metallarning gidroksidlari, elim, albumin, 
jelatina, kraxmal kabi moddalar juda zaif diffuziyalanishini aniqladi. Grem 
eritmalari ya’ni diffuziyalangan moddalarni kristalloidlar deb yomon 
diffuziyalangan va kristall tuzilishiga ega bo‘lmagan moddalarni kolloidlar deb 
atadi (kolloid so‘zi grekcha “kolloi” ya’ni elim so‘zidan olingan) Gremning 
fikricha, kristaloidlar suvda eriganda chin eritmalar, kolloidlar eriganda esa kolloid 
eritmalar hosil bo‘ladi. Grem kolloid eritmalarini olish va tozalash usullarini ishlab 
chiqdi. Uning ba’zi usullaridan xozirda ham foydalaniladi. Grem ta’limotiga 

---

binoan kristalloidlar kolloidlardan katta farq qiladi. Lekin 1868 yilda Borshchev 
kolloid moddalar kristall holida ham bo‘lishi mumkinligini isbotlab berdi. So‘ngra 
rus olimi P.P.Veymarn Gremning fikrlari tor ma’noga ega ekanligini isbotladi. U 
kolloid hollatlarda 200 dan ortiq modda tayyorlab, har qanday modda ham 
sharoitga qarab kolloid holida ham kristalloid holida ham bo‘la olishini ko‘rsatadi. 
Shunday qilib xar qanday modda ham ba’zi sharoitda kolloid eritma ba’zi 
sharoitda esa chin eritma hosil qilishi mumkin. Masalan osh tuzi suvda eriganda 
chin eritma, spirtda eriganda kolloid eritma hosil bo‘ladi sovunni suvdagi eritmasi 
kolloid eritma, spirtda eritib uning chin eritmasini tayyorlash mumkin. 
Kolloid 
ximiyaning rivojlanishida olimlarning roli juda katta. Masalan 1762 yilda 
M.L.Lomonosoy iviqlar ustida ish olib bordi. U oltining kolloid eritmasidan 
foydalanib rangli shishalar tayyorladi. 1797 yilda Musin – Pushkin simob 
metallining kolloid eritmasini hosil qildi. 1908 yilda rus olimi F.F.Reys loy 
suspenziyalarining elektr xodisalarini tekshirish: Sabaneev 1889 yilda kolloid 
eritmalarning muzlash temperaturalarini o‘lchash asosida kolloid zarrachalarning 
molekulyar massalarini aniqladi. Rus olimi SHvedov 1889 yilda jelatina eritmasi 
misolida kolloid sistemalarning mexanik struktura xodisalarni tekshirdi. XX 
asrning boshlarida Broun xarakatining kashf kolloid ximiyaning rivojlanishi uchun 
katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Prof. N.P.Peskov kolloid sistemalarning barqarorlik nazariyasini taklif qildi, 
akademik P.A.Rebinder va uning shogirdlari kolloid dispers va dagal dispers 
sistemalarda bo‘ladigan adsorbsiya xodisalarini shuningdek ularning struktura 
mexanik xossalarini tekshirdilar. 
Kolloid va yuqori molekulyar sistemalarni o‘rganishda olimlardan 
V.N.Kargin, B.V.Deryagin, I.I.Jukov, Dogadkin, I.F.Ermolenko, F.D.Ofcharenko, 
K.S.Ahmedov va boshqa olimlarning xizmatlari katta. 
Kolloid sistemalar turmush va sanoatda g‘oyat katta ahamiyatga ega. 
O‘simlik va xayvonlar organizimining asosiy tarkibiy qismlari (oqsil, qon va 
boshqalar) kolloid holatda bo‘ladi. Sintetik kauchuklar sun’iy ipak, plastmassa va 
xokazolar ishlab chiqarish texnologiyasi ham kolloid ximiya yutuqlariga 
asoslanadi. 
Sun’iy ipak va sintetik materiallar (kapron, lavsan va boshqalar) ishlab 
chiqarishda bo‘ktirish, koagulyasiya, adsorbsiya va boshqa kolloid ximiyaviy 
jarayonlar katta ahamiyatga ega. O‘simliklardan olingan tolalarni, xayvonlardan 
olingan junni. Sintetik tolalarni bo‘yash uchun kerakli buyoqlar ham kolloid 
sistemalar holida bo‘ladi. CHarm tayyorlash sanoatida terini bo‘ktirish, kunlash, 
oshlash. Qo‘lda yuvish va xokazo jarayonlar kolloid ximiya usuliga asoslangan. 
Metallurgiyada, qulolchilik ishlarida sement, plastmassa, sun’iy tola, rangli shisha, 
sovun, surkov moylar, lak ishlab chiqarishda hamda texnikaning boshqa 
sohalarida, meditsina va qishloq xo‘jaligida kolloid ximiya jarayonlarining 
ahamiyati katta.

---

Barcha kolloid sistemalar: a) dispers faza zarrachalarining katta kichikligiga 
(disperslik darajasiga), b) dispers sistemalarning agregat holatiga, v) dispers faza 
va dispersion muxit orasida mavjud bo‘lgan o‘zaro ta’sirlariga qarab bir necha 
sinfga bo‘linadi.
Vo Ostvalpd dispers sistemalarni agregat holatiga qarab sinflarga bo‘lishni 
taklif qiladi. Dispers faza va dispersion muxitning agregat holatiga qarab dispers 
sistemalar 9 xil tipda bo‘lishi mumkin. 
1. G-G, 2. G-S, 3. G-Q, 4. S-G, 5. S-S, 6. S-Q, 7. Q-G, 8. Q-S, 9. Q-Q. 
Bu erda G – gaz holatidagi modda: S – suyuq modda, Q – qattiq modda. 
Birinchi o‘ringa dispersion muxit, ikkinchi o‘ringa esa dispers faza qo‘yilgan. 
Odatda yuqori disperslikka ega bo‘lgan kolloid eritma zol deb ataladi. 
Masalan, kumushning kolloid eritmasi kumush zoli, temir (III) – gidroksidning 
kolloid eritmasi temir (III) – gidroksid zoli deb ataladi. 
Zollarni atashda dispersion muxitni hosil qiluvchi moddaning tabiati asos 
qilib olinadi: dispersion muxiti suv bo‘lgan zol – gidrozol, dispersion muxiti 
organik moddadan iborat zol organozol deyiladi (xususan, alkazol, benzozol kabi 
nomlar ham uchrab turadi). Agar dispersion muxitni gaz tashkil etgan bo‘lsa 
bunday zol aerozol deb ataladi. Tuman va tutun aerozollar jumlasiga kiradi. Suyuk 
dispersion muxitga ega bo‘lgan zollar liozollar deb ataladi (grekcha lios – suyuklik 
so‘zidan kelib chiqqan. 
