Reja: Buxoro vohasining tarixiy geografik shakllanishi. Dastlabki yozma manbalardagi ma’lumotlar. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari. XIX asrdagi rus tadqikotchilarining ilk arxeologik ma’lumotlari. N

Massagetlar ittifogining 5 ta yirik kabila birlashmasi bo’lgan. Bular quyidagilar:

1. Xorazmiylar

2. Derbiklar

3. Attasiylar

4. Avgasiylar

5. Apasiaklar

Buxoro to’g’risida, uning qadimgi tarixi, shaharning paydo bo’lishi xususida yakkayu —yagona, ancha keng ma’lumotlar beradigan tarixiy manba M.Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asaridir. Ushbu asar 943 — 944 yillarda yozilgan bo’lib, 1128 yilda Muxammed ibn Nasr al Quboviy tomonidan arabchadan fors tiliga o’girilgan. «Buxoro tarixi» asari 36 bobdan iborat bo’lib, Buxoroda hukmdorlik qilgan kishilar, Buxoro mavzelari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. 2 bobda fasl keltirilib, «Buxoro o’rnashgan bu mavze ilgari botqoqlik bo’lib, uning ba’zi erlarini to’qayzor, daraxtzor va ko’kalamzorlar tashkil etgan. Ayrim joylari shunday bo’lganki, biror hayvon oyoq qo’yishga joy topolmagan. Buning sababi Samarkand tomonidagi viloyatlarda tog’larda qor erib, suvi oqib kelib, o’sha joylarga yig’ilib yotar edi. Samarkand tomonida bir- katta dare borki, uni «Rudi Mosaf» «Mosaf daryosi» deydilar. Bu daryoga ko’p suv yig’ilgap, u bir talay erlarni yuvib o’pirib, ko’p loyqalarii surib kelgan va natijada bu botqoqliklar to’lib krlgan. Suv ko’p oqib kelaverdi, loyqalarni to Bitik (Chorjo’y va Amudaryo bo’yidagi qishloq) va Farobgacha surib keltiraverdi. So’ng suv toshib kelishi to’xtadi. Buxoro joylashgan er asta —sekin to’lib tekis erga aylandi. Shunday qilib, u katta dare So’g’d, bu loyqalar bilan to’lgan mavze Buxoro bo’lib koldi», deb - yozadi. Narshaxiy asarida Buxoro vohasi va uning atrofidagi qator aholi manzillari: Hyp, Vardonze — Vardona, Tarovcha — Tarob qishlog’i, Safna va Ispona qishloklari, Zandona, Poykend qal’asi Dabusiy singari aholi manzillari ta’riflangan. Shuningdek, Karmina, Hyp, Tavoyiz, Sharq, Zandana qishloqlari ta’riflangan. Bu erda katta qal’a, jome’ masjidlari bo’lganligi aytilgan Romitan, Varaxsha haqida so’z yuritilgan.

Buxoro arxeologiyasi haqida uni o’rgangan, arxeologik jihatdan tadkikotlar o’tkazgan olimlar tomonidan qator ilmiy ishlar e’lon qilingan. Bular maqolalar, risolalar va ilmiy monografiya, kitoblar shaklidadir. Shulardan Yaxe G’ulomovning «Xorazm vohasini sug’orilish tarixi», «Buxoroning ibtidoiy davr tarixidan lavxalar» (A.Asqarov mas’ul muxarrir, Ya.G’ulomov).

A.Muxammadjonovning «Qadimgi Buxoro» (1991), «Buxoro 2500 yoshda» (1998) singari asarlari, V.A. Shishkinning «Varaxsha» (1963) nomli monografiyasida ma’lumotlar berilgan.

Shuningdek, Jamoliddin Mirzaahmedov qator yillar davomida Buxoroda o’tkazilgan tekshirishlarda ishtirok qilib, topilgan sapollarni ilmiy tadqiq qildi. XVII —

XVII asrlarda Buxoro sapollari mavzusida ilmiy tadqiqotini yakunladi. Demak, yozma manbalarda Buxoroning qachon shakllanganligi, shaharning tarixiy topografiyasi qanday bo’lganligi haqida aniq ma’lumotlar berilmagan. Bu masalalar faqat arxeologik tadkikotlar natijasidagina oydinlashib, tarix sahifalaridan joy oldi.