4.
Bozor boshqaruvi mexanizmining shakllanishi.
Bozor asosan
o ‘zini-o‘zi boshqarish, davriy yuz beradigan tushkunliklami bartaraf qi
lish, muntazam buziladigan proporsiyalami o ‘zini qayta tiklashga qara-
tilgan. Oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlaydigan
165
R. RAJABOV
muntazam o ‘sib boradigan iqtisodiy genotipni saqlash va davom ettirish
bozom ing qimmati hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotining bosh regulyatori b o 'lib baho xizm at qiladi.
U bir necha funksiyalam i bajaradi. Eng avvalo, m ikro darajada (alohi
da m ahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun), shuningdek, hududlar, m il
liy x o ‘jaliklar, xalqaro ayirboshlash darajasida tovar ishlab chiqarish
ning sam aradorligini yalpi o ‘lchovchisi funksiyasini bajaradi. Ana shu
asosda bahoni rag‘batlantiruvchi funksiya qurilgan. U arzon va sifatli
m ahsulot ishlab chiqaruvchilarga yuqori foyda va bozorda o ‘z ulushini
k o ‘paytirishga im koniyat beradi. Baho - sotuvchi va xaridorlar o ‘rtasi-
dagi m urosaga kelish m evasi, xaridorlar uchun iqtisodiy m usobaqada
eng kuchlilarini sun’iy tanlab olishning qudratli qurolidir. Baho kapitalni
ja m g ‘arish, takror ishlab chiqarishni ta ’minlash, innovatsiyalarni am alga
oshirish va iqtisodiyot tuzilm asida progressiv siljishlarga yordam berdi.
B ahoning bu funksiyasi so‘nggi bir yarim m ing yillikda bozom ing
turli bosqichlarida har xil am alga oshdi. Q achonlardir yagona Rim im
periyasi chegaralarida rivojlangan bozom ing yopiq, kam rivojlangan
ko‘pgina bozorlarga bo ‘linib ketishi turli lokal va hududiy bozoriarda bir
xil tovarlarga tartibsiz belgilangan har xil baholarga olib keldi. Tasodifiy
om illar baholar dinam ikasi, nisbati va darajalariga ta’sir qildi. Vizantiya,
0 ‘rta Osiyo, Xitoy, Hindistonda baholam ing shakllanish m exanizm ining
eski bosqichida yuzaga kelgan ko‘rinishlari saqlanib qoldi v a rivojlandi.
Ayirboshlashning ko‘payishi, lokal va hududiy bozorlam ing chegarala-
rini kengayishi, keng hajm larda qiym at va bahoning o ‘rtacha b o ‘lishi,
eng avvalo, yirik shaharlar, savdo-hunarm andchilik m arkazlari, shaklla-
nayotgan feodal davlatlarda yuz berdi. Bu yerda turli xil m ahsulotlarga
aniq tebranadigan boMsada, baholar darajasi shakllandi. 0 ‘rta asr shahar-
lari, ulam ing bozorlari, d o ‘konlar, keyin yarm arkalar bahoning o ‘z-o‘zini
boshqarish markazlari bo‘lib xizm at qildi.
B aholam ing o ‘z-o‘zini boshqarish tartibsiz, davlatning z a if ta ’siri os
tida, lekin tabiiy-geografik omil, tabiiy m onopoliyalam ing sezilarli ta ’siri
ostida bordi. N arxlar shahar uchun normal bo ‘lgan chiqim larni qopladi.
Shu bilan birga, tovam ing turli guruhlari, savdo m arkazlari, tovar ish
lab chiqaruvchilar uchun sarf-chiqim lam i qoplash, zaruriy xom ashyo va
soliqlar, tovarlam ing vositasi pul mablagMami topish b o ‘ldi. Savdogar-
lar foyda olish m aqsadida tovarlarni uzoq shahar va hududlarga hayotini
x av f ostiga q o ‘yib, savdo ishlarini am alga oshirdilar va iqtisodiyotini tik-
166
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ladilar. Turli m am lakatlar hududlarida narxlar darajasi, savdo foydasining
liar xilligi, tovarlam ing harakatlanishi, uning sifatining yaxshilanishi va
chiqim larning kam ayishiga im koniyat yaratdi.
Keyingi bosqich erkin raqobat davrida qiym at va baholarning shakl-
lanishini hududiy chegaralari ancha kengaydi. Jahon savdosining mar
kazlari (Venetsiya, Genuya, B ryugge, A ntverpen, Lion, London, Parij,
Gamburg, Leypsig, M oskva, Buxoro, Sam arqand va boshqa Sharq sha-
harlari)da tovar birjalarida asosiy tovarlarga narxlar aniqlandi. Buyuk
geografik kashfiyotlar davrida A m erika, H indiston, Janubi-sharqiy Osi-
yo, A frikaning qator m am lakatlarida baholarning tenglashuvi jarayoni
bordi.
Dastlab hududlar, m am lakatlar yoki jahon bozori m iqyosida tovar gu-
ruhlarini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlarini aks ettiradigan qiym at
tipidagi baholar ustivor boMdi. Lekin kapitalning sanoatni asosiy soha-
larida qaror topishi, uning yanada yuqori foyda norm asi uchun sohadan-
sohaga erkin q o ‘yilishi asta-sekin ishlab chiqarish bahosining shakllanis-
higa olib keldi. Bu turli sohalar bo ‘yicha kapitalni q o ‘llash kengliklarida
qiym atning o ‘rtacha darajasini shakllantirdi.
Davlat hokim iyati qudratli m onopoliyalarga ichki va tashqi bozorda
raqobat kurashida yordam berdi. Fermerlar, kam ta ’m inlanganlar qatlam -
lariga ijtimoiy yordam ijtimoiy ziddiyatlam i yum shatdi va foydali iqtiso
diy tartiblam ing umrini uzaytirishga im koniyat yaratdi.
Davlat m onopolistik baholam i shakllantirish va m etodik inflyatsi-
yani nazariy asoslashni XX asrda m ashhur ingliz iqtisodchisi lord Joij
Meynard Keyns berdi. U iqtisodiy tushkunliklar oqibatlarini yum shatish
va ogohlantirishning quroli deb taqchil m oliyalashtirish (o‘sib borayot-
gan soliqlar va byudjet taqchilligi hisobidan), omm aviy ishsizlikka y o ‘l
qo‘ym aslik uchun sinayotgan korxonalam i davlat tom onidan qo ‘llab-
quvvatlashni e ’lon qildi. U narxlam ing o ‘sishi ish haqini bevosita pa-
saytirishdan k o ‘ra, ishchilardan daromadni bir qismini tortib olishning
yaxshi metodi deb k o ‘rsatdi.
Davlat m onopolistik bahoni shakllantirishda baholam i qiym atdan
ajratdi. Bu iqtisodiyot tuzilm asini soxtalashtirishning kuchli om iliga ay
landi. M akroiqtisodiy tuzilm ada va m ahsulotlar turidagi siljishlar, turli
xil tovar va xizm atlar sam aradorligi innovatsiyalar loyiha yechim larini
liaqiqiy qiym atini aniqlash am alda m um kin em as edi. Bu kvazi bozor in
dustrial jam iyatnin g iqtisodiy tizim ini keksayishining bir k o ‘rinishi edi.
167
R. RAJABOV
Bunday iqtisodiy tartib halokatga m ahkum edi. X X asm ing so‘nggi cho-
ragida raqobatli bozor iqtisodiyotining qayta tu g ‘ilish belgilari ko ‘rindi.
B ozor jarayonlariga davlat aralashuvining boshqa ko‘rinishi rejali ba-
honi shakllantirish edi. Sovet davlatining baholarni shakllanish jarayoni-
ga aralashuvi 1918-yilda e ’lon qilindi. X alq xo ‘jaligi Oliy kengashining
Baholar q o'm itasi tuzildi. Bu urushda vayron bo‘lgan xalq xo‘jaligining
yem irilishi, narx-navoning jadal o ‘sishini to ‘xtatishga urinish edi. Harbiy
kom m unizm yillarida davlat boshqarmalari tom onidan sanoat m ahsulot
lari va dehqon x o ‘jaliklari m ahsulotlarining anchagina qism ini tortib oli-
nishi va qayta taqsim lanishi natijasida baholarni bunday boshqaruv o ‘z
ahamiyatini y o ‘qotdi. Chayqov bozorida inflyatsiya jarayonlari kuchaydi.
Lekin yangi iqtisodiy siyosat yillarida baholarni davlat tom onidan bos
hqaruv yana y o ‘lga q o ‘yildi. Biroq u bozor m unosabatlariga m oslashti-
rildi. Bozom i buzishga qaratilgan iqtisodiy jarayonlar ustidan yoppasiga
zo ‘ravonlik, partiya-davlat apparatining bozor m exanizm i va o ‘zgarish-
larga aralashuvi bozor m unosabatlarining buzilishiga olib keldi.
Ishchi kuchi, tabiiy resurslar tovar alm ashuvi sohasidan chiqarildi
deb e ’lon qilindi. A m alda bu ishchi kuchini qayta ishlab chiqarishning
qiym atini aks ettirm aydigan ish haqining o ‘ta past darajasini belgilash,
ishchi, xizm atchi, kolxozchilam ing sezilarli qismi uchun kolxozlarda ish
lab berishning rentasini o ‘ziga xos shakllari, ulam i takror ishlab ehiqarish
va him oya qilish sarf-xarajatlarini qoplam asdan tabiiy resurslardan isrof-
garchilik bilan foydalanishga olib keldi. Ichki narxlar jahon narxlaridan
ajratib q o ‘yildi. Bu jahon bozorlarining progressiv an ’analari ta ’sirini
am alda y o ‘q qildi.
Albatta, rejali baholarni shakllantirish tushkunlik vaziyatlari (m isol
uchun, urushlar davrida, 1929-1933-yillarda, 70-yillardagi jahon tush
kunligi davri)da ba’zi ijobiy xususiyatlarga ega edi. U narxlarning keskin
o ‘sishini ushlab turish, aholining katta qismini kartochka tizimi vaqtida
m o‘tadil narxlarda ta ’minotini tashkil qilishga yordam berdi. Bu narx-
lam ing qiym atdan haddan tashqari uzoqlashib ketishini y o ‘qotish uchun
narxlam i islohatlari davriy o ‘tkazilib turdi.
Davlat m onopolistik tizimi va rejali bahoni tashkillashtirish o ‘z um-
rini o ‘tab boMdi. Lekin bu baholarni davlat boshqaruvidan butunlay voz
kechishi emas. U yum shoqroq shaklda am alga oshirildi va sog‘lom bo
zor iqtisodiyotigato‘sqinlik qilishi m um kin emas, bir vaqtnngi o ‘zida uni
monopolistik aralashuvdan asrashi lozim.
168
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
B ozom ing o ‘z-o ‘zini boshqaruvi bilan bir qatorda, bozom ing davlat
boshqaruvini ixcham mexanizmi ishlab chiqildi, qaysiki, u sivilizatsiya-
lar alm ashinuvining turli bosqichlari va rivojlanishida transform atsiya-
larga uchradi.
Feodal huquqiy o ‘zboshim chalik uzoq saqlanib qoldi. Lekin bozor
qoidalariga javob beradigan huquqiy norm alar tizim i iqtisodiy faoliyat
sohasiga tegishli bo‘lgan ko ‘p sonli huquqiy aktlarda o ‘z aksini topdi.
Burjua dem okratik jam iyatga mos iqtisodiyotga xos huquqiy norm alar
tizimi X IX asr boshlaridagina shakllandi. Xalqaro ayirboshlash va iqti
sodiy integratsiya, xalqaro xususiy huquq, huquqiy norm alar tizim ining
paydo bo‘lishiga olib keldi. Bunday tizim lar BMT, uning m uassasala-
ri, xalqaro integratsiya ittifoqlari va iqtisodiy tashkilotlar tom onidan
qo‘llab-quvvatlandi.
B ozor davlat boshqaruvining boshqa y o ‘nalishi kuchli soliq va byud-
jet-m oliya m exanizm ining rivojlanishi b o ‘ldi. Davlatning eng muhim
funksiyalaridan biri iqtisodiy hayotni yaqin yoki m asofadan nazorat qi-
lishdir.
Davlat hokim iyati pul zarb qilish yoki uni soxtalashtirishni unga
majburiy kursni belgilash vositasi bilan turli to ‘g ‘ri va bevosita soliq va
bojlami jo riy qilish bilan iqtisodiy hayotga ta ’sir o ‘tkazishga urindi. Le
kin tez orada darom adning bu an ’anaviy metodlari davlat uchun yetarli
bo‘lmay qoldi. Tez orada yangi usul m uom ala sohasidan daromadlarni
ajratib olish - davlat qarzi k ash f qilindi. Davlat boylarga qim m atbaho
qog'ozlam i olishga m ajbur qildi. M uom alaga o ‘ziga xos davlat veksella-
rini chiqardi. Veksel egasining belgilangan foizlam i tizim li ravishda olish
huquqi kafolatlanar edi va nihoyada zayom ni qaytarib olishi m um kin edi.
Ihi Angliyada m untazam am alga oshirildi. Davlat zayomlarini chiqa
rish bo'yicha va m oliya ustidan nazorat o ‘m atilishining shakllanishi-
ni tarixchilar m oliya inqilobi deb atadilar. Bu inqilob yuz yilga yaqin
(1688-1756-yillar) davom etdi. Bu tajribani boshqa m oliyaviy qiyinchi-
likni boshdan kechirgan burjua m am lakatlari ham o ‘zlashtirib oldilar.
M oliyaviy halokat davlat byudjetiga aks etdi. Davriy ravishda xa
rajatlar darom adlardan oshib ketishi yangi soliqlar, zayomlar, bojlam i
o ‘ylab chiqarish, mansablarni sotish, qirol otkupini joriy qilishga m ajbur
qilar edi.
Vaqti-vaqti bilan davlat xarajatlarining og‘ irligi davlat moliya tizimining
tushkunligi sabablaridan biri bo‘lib xizmat qildi va davlatning iqtisodiy
169
R. RAJABOV
hayotga aralashuvini kam ayishiga olib keldi. Ayniqsa, bu tushkunlik
sotsialistik m am lakatlarda yaqqol ko‘rindi. Bu m am lakatlarda davlat da-
rom adlam ing am alda cheklanm agan taqsim otchisi funksiyasini bajardi.
Davlat investitsiyaning asosiy m assasini m oliyalovchi, ijtimoiy sohani
saqlovchi va ta ’m inlovchi, harbiy xarajatlam i o ‘z zim m asiga oluvchi
bo‘ldi. Bu bir tom ondan tadbirkorlik tashabbusini y o ‘qqa chiqardi, re-
surslam i iqtisod qilish va x o ‘jalik faoliyatidan m anfaatdorlikni cheklab
qo‘ydi. Chunki buning natijalari baribir m oliya tashkilotlari tom onidan
tortib olinar edi. B oshqa tom ondan foyda keltirm aydigan korxona, kolxoz
va boshqa tashkilotlar soni oshib bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |