Feodalizm va kapitalizm tarixini davrlashtirishning munozarali
masalalari.
Feodalizm ning quldorlik tuzumi orqasidan boradigan feo-
dalizmni kapitalizm dan oldiga o ‘tadigan umumjahon tarixiy taraqqiyot
bosqichi sifatida boMish qabul qilingan. U uch bosqichga boMinadi ( hi-
sob Yevropa tarixi b o ‘yicha olib borilmoqda): V asrdan X-XI asrgacha
genezis (shakllanish); rivojlangan feodalizm (X I-X V asrlar); so‘nggi
feodalizm (birinchi burjua inqiloblari, dastlabki kapital ja m g ‘arish davri
bilan q o ‘shilgan holda XV-XV1II asrlar).
XVIII asr oxiridan kapitalistik form atsiya hisobi olib boriladi, lekin
uning shakllanishini ikki yuz yil orqaga surish mum kin. Uning shart-sha-
roitlari uyg‘onish davridan yaratilgan edi. «Kapitalizmning paydo boMishi-
ga qadar uning ko ‘p belgilari oldindan darak berilgan edi. Shaharlar va
ayirboshlashning o ‘sishi, m ehnat bozorining paydo boMishi, jam iyatning
jipslashuvi, pulning tarqalishi, ishlab chiqarishning o ‘sishi, uzoq maso-
falarga savdo, agar aytish lozim bo‘lsa, «xalqaro bozor» degan nuqtayi
nazam i bildirgan edi F.Brodel. (9. T.3. 640-641). Bu yerda kapitalizm
ning belgilari favqulodda keng tushuntiriladi. F.Brodelga bu kapitalizm
darakchisi eram izning I asrlarigacha boMgan asosni berdi.
Fransuz tarixchisi Jan Gofif «Uzoq o ‘rta asrlar» konsepsiyasini ilga
ri surdi. Qarangki, u II-III asrdan (so‘nggi antik davrdan) boshlandi va
XVIII asrgacha davom etdi. Fransuz inqilobi, XIX asrdagi sanoat to ‘nta-
rilishi va XX asm ing buyuk o ‘zgarishlari oldida asta-sekin o ‘z um rini
tugatdi.
Biz o ‘rta asrlam ing so‘nggi moddiy va intellektual qoldiqlari orasida
yashamoqdam iz. (19.C.5-6). De Goffning o ‘zi ham Yevropada o 'rta asr-
1 2 2
jah o n sivilizatsiyalari tarixi
lar sivilizatsiyasini X -X lll asrlar davri deb tushunadi. XIV-XV asrlami
esa uning tushkunlik fazasiga taqaydi. (o ‘sha joyda 375 b.).
«Yevropa tarixi» asarining mualliflari jam oasi bu davm i quyidagicha
davrlashtirislini tak lif qiladilar: Yevropaning barcha hududlarini feodal
ishlab chiqarish usuliga tegishligi bilan birlashgan o ‘rta asrlar (IV asr
dan XV asr oxirigacha). M ing yildan ko ‘proq davm i qam rab olgan, lekin
Yevropaning ko‘pgina hududlarida feodalizm faqat endigina o ‘m ashgan,
bir yarim m ing yillik o ‘tish davrini unga tegishli qilish asosli b o ‘ladim i?
S o‘nggi o ‘rta asrlar bir yarim asr atrofida (XV asr oxiridan XVII asr
o'rtaiarigachajgi davm i o ‘z ichiga oladi. Kapitalistik ishlab chiqarish mu-
nosabatlari va dastlabki kapital ja m g ‘arish paydo bo‘Idi. Yosh burjuazi
ya kuch to ‘play boshladi. Davlatni m arkazlashtirish kuchaydi. Ilk burjua
inqiloblari yuz berdi. U yg‘onish davrida dunyoviy m adaniyatning buyuk
parvoziga erishildi. R eform atsiya m a’naviy hayotda ulkan ta ’sir o ‘tkazdi.
Amerikadan oltin va kum ushning oqib kelishi kapitalizm ga o ‘tishni ja-
dallashtirdi. Oddiy kooperatsiyadan m anufakturaga o‘tish kengaydi.
2.
K a p italizm d a v rin in g m a n u fa k tu ra d av ri. So‘nggi o ‘rta asrlar
bir yarim asr atrofida (XVII asr o ‘rtalaridan XVIII asr so ‘nggi o ‘n yilli-
gigacha) qit’aning boshqa hududlarida feodal qoldiqlari saqlanib qolgan
holda G ollandiya va A ngliyada burjuaziya tizim ining o ‘m atilish davri,
burjua m am lakatlarining birinchi qaram a-qarshi turishi va o ‘zaro ham -
korligi davri. A ngliya burjua inqilobi Yevropada feodalizm ning kapita
lizm bilan alm ashuv davrini boshlab berdi. Ilg‘or m am lakatlarda kapita
listik m anufaktura sex hunarm andchiligi ustidan g ‘alaba qildi va m ashina
ishlab chiqarishi uchun shart-sharoit yaratdi. Kapitalizm va feodalizm
o'rtusidagi m usobaqa nafaqat Yevropa balki, Shimoliy Am erika, Osiyo,
Alrikaning bepoyon hududlarini qam rab oldi.
Sobiq tarix fanida fransuz inqilobidan Parij K om m unasigacha (XIX
usrning 80-yillar arafasida) Yevropada kapitalistik iqtisodiyotning qaror
topishi, m anufaktura ishlab chiqarilishidan sanoat kapitalizm iga o ‘tish,
proletariat kurashining kuchayishi, burjua m illatlarining shakllanishi yuz
berdi deb ko‘rsatildi.
Sovet tarixshunosligida keyingi davr 1870-yildagi Parij Kom m una-
sidan 1917-yil Oktyabr voqealarigacha (yarim asrga yaqin) erkin kapita-
lizmdan im perializm ga o ‘sib o‘tish va kapitalizm ning um um iy tushkun-
ligining boshlanishi, ijtimoiy ziddiyatlam ing keskinlashuvi va iqtisodiy
123
R. RAJABOV
tushkunliklar, burjua m adaniyatining tushkunligi va fanlam ing yutuqlari
vaqti hisoblanadi deb belgilandi.
Rossiyadagi Oktyabr voqealaridan II jahon urushining tugallanishiga-
cha (1917-1945-yillar, 30 yildan kam roq) SSSR da sotsializm ning g ‘ala-
basi bilan boshlangan 20-30-yillar oraligMdagi chuqur jah on tushkunligi
va o ‘chog‘i boMgan Yevropa qonli II jahon urushiga olib kelgan fashizm-
ning tug‘ilishi bilan boshlangan qisqa davr ajratiladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin ilmiy texnika inqilobi (ITI) ishlab
chiqaruvchi kuchlam ing kuchli rivojlanishiga olib keldi va shu bilan bir
vaqtda insoniyatni yadro urushi xavfi ostiga qo‘ydi. Sotsialistik m am la
katlar ham do‘stligi shakllandi. M ustam lakachilik tizim i jadal yem irildi.
Yevropada integratsiya jarayoni kuchaydi. Ikki jah on tizim ida qarama-
qarshilik kuchaydi. Davr oxirida keskinlikning yum shash belgilari paydo
boMdi.
l.M .D yakonov tak lif qilgan davrlashtirish ishonchliroq k o ‘rinadi.
Qaysiki, u uch fazani ajratadi: o ‘rta asrlar (m ing yil atrofida; X itoyda era-
m izning I asridan; Yevropada eram izning III—V asrlaridan, Yaponiyada
eram izning IX asridan); barqaror absolyut o ‘rta asrlar yoki «absolyut ka
pitalizm arafasi» (Yevropada XVI asrdan X IX asrgacha 30-yil atrofida);
kapitalistik faza (XX asm ing 50-yillarigacha).
Jahon sivilizatsiyalarining alm ashuviga siklik-genetik yondashuvdan
kelib chiqqan holda, o ‘tish davrida ikkinchi supersikl tarixini quyidagicha
davrlashtirish ta k lif qilinadi: o ‘rta asrlar, industriya arafasi, industrial si-
vilizatsiya.
0
‘tish davri: feodalizm genezisi:
Ilk feodalizm ga o ‘tish m odeli 0 ‘rta Osiyo, Eron, Hindiston va Xi
toyda kuzatildi. Bu yerda quldorlik m unosabatlarining klassik ko‘rinishi
shakllanm adi. Feodal m unosabatlam ing paydo b o ‘Iishi asta-sekin turli
shakllarda am alga oshdi. Bizning fikrim izcha, 0 ‘rta O siyoda feodalizm
ga o ‘tish er. avv. I asrda boshlanib, eram izning II asrida tugallangan. Bu
paytda Parfiya, Kushon, Xorazm, S o‘g ‘d, Farg‘ona, Dovon davlatlarida
yirik feodal yer egaligi shakllana boshlaydi. Bu hududlarda yirik feo-
dallam ing m ustahkam langan qasr-qo‘rg ‘onlari shakllanib, ularga qaram
dehqonlar paydo boMadi. Ammo erkin jam oachilam ing yer egaligi bu hu
dudlarda azaldan saqlanib qolgan.
Ilk feodal sivilizatsiyasining genezisi m usulm on modeli V ll asrda
islom dinining paydo boMishi bilan bogMiq. Bu Yaqin Sharq va Shimoliy
124
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
A frikaning qator xalqlari tomonidan qabul qilinib, keng tarqaldi. VII asr
da arablar Yaqin Sharq, Eron, Misr, O 'rta Osiyoni egalladilar. VIII asr
boshlarida Janubiy Italiya, Sitsiliya, Korsika, Sardiniyani bosib oldilar.
Arab istilolari natijasida ulkan m usulm on davlati xalifalik vujudga keldi.
Bu davlat sharq va g ‘arb m adaniyatini sintezi, shaharlam ing saqlanib
qolishi va yangidan rivojlanishi, savdo-hunarm andchilikningtaraqqiyoti,
feodal yer m unosabatlarining o‘ziga xos ravishda shakllanishiga yordam
berdi.
I.M .Dyakonovning fikricha, X itoyda o ‘rta asrlarga o ‘tish II asrda, ki
chik Xan sulolasi davrida tugallandi. Eng boy yer egalari barcha dehqon
xo‘jaliklarini o ‘z hom iyliklari ostiga olib, ulardan natural toMovlami
undirib, ular uchun davlat solig‘i toMovini am alga oshirdilar. Dehqonlar
shaxsiy qaram boMib qoldilar va yerga biriktirilib, feodal sudiga buysu-
nishga m ajbur edilar.
Ilk feodalizm ning birinchi
bosqichi
uch
podsholik davrida
(220-280-yillar) m am lakat hududida uch davlat (Vey - shim olda, S h -
markaziy qism da va U - janubda) shakllandi. Er. a w . IV asrdan so 'n g
o ‘rta asr X itoy sivilizatsiyasi shakllandi deb aytish mumkin.
Shu vaqtdan Xitoy lokal sivilizatsiyasining gullab - yashnash dav
ri boshlanadi. Bu davrda antik jarayonlar jadallashdi. M arkaziy Osiyo
hududlaridan kelgan syunnu, sanbi, sian, szye, di qabilalari m arkaziy te-
kislikda tub joy Xitoy aholisi bilan aralashib ketdilar. Bu vaqtga kelib
Xitoyning ikki asosiy shevasi shakllandi. Savdo va pul m uomalasi jadal
rivojlandi. XIII asrda bank cheklari kiritildi. IX asrda kitob bosish k ash f
qilindi.
Hindistonda o ‘rta asrga o ‘tish V-VIII asrlam i qam rab olgan. Qul
inehnati ulushi kamaydi v a bir qism qullar erkinlikka chiqdilar, lekin qa
ram boMib qoldilar. Ilgari erkin jam oachi dehqonlar endilikda feodalga
qaram dehqonga aylandilar. Bir qism yerlar am aldoriarga davlat uchun
ko‘rsatgan xizmatlari uchun m ukofot tarzida foydalanishga yoki meros
qilib berildi. Jam iyatning feodallashuvida yirik yer-m ulklarga v a bu yer-
larga biriktirilgan dehqonlarga ega boMgan m onastirlar muhim o ‘rin tut-
dilar. I lindistonning o‘ziga xosligi shundaki, o ‘rta asrlarda toifaviy kasta
tizimi ayrim o ‘zgarishlar bilan saqlanib qoldi.
Vizantiya yoMi o'tm ish sivilizatsiyaning barcha asosiy unsurlari-
ni (savdo va hunarm andchilik yetakchi boMgan katta shaharlar) saqlab
qolishga erishdi. V izantiya jam oa yer egaligi bilan quldorlik rivojlangan
125
R. RAJABOV
madaniyat, rivojlangan Rim huquqi bilan kuchli davlat hokim iyatini saq-
lab qoldi. Ammo asta-sekin ular feodal jam iyati unsurlari bilan to ‘ldirila
boshlandi. Feodal yer egaligi, qaram dehqonlar paydo b o ‘ldi. Shaharlar-
da hunarm and savdogarlar, kem a egalari, dengizchilam ing uyushm alari
shakllandi. Feodalizm ga o ‘tish V izantiyada XI asrda tugallandi.
Italiya m odeli. Feodalizm genezisining Italiya modeli Vizantiyaga
qaraganda vayronkor, lekin qisqaroq edi. Zaiflashgan Rim german qa-
bilalari bosqinlari uchun asosiy nishon boMdi. Varvar qabilalari toMqini
butun Italiyani qam rab oldi va mahalliy aholi bilan aralashib, bir qism
mavjud m adaniyat v a iqtisodiyotni o ‘zlashtirib oldi.
Varvarlaming yuqori qatlamlari yirik yer egalariga aylandilar. Jangchi-
lar esa m ayda yer egalari boMdilar va asta sekin o ‘z erkinliklarini yo 'q o t-
dilar. Shaharlar, savdo hunar IX asrgacha tushkunlikni boshdan kechirdi.
Feodalizm IX asrda qaror topdi, lekin yagona davlat qaror topmadi. 781-
yil Italiyada B uyuk Karl imperiyasi alohida qirollik mavqeini oldi. 843-
yil mustaqil davlatga aylandi. Janubiy Italiya V izantiya tarkibida qoldi.
Sitsiliyada N orm and qirolligi tashkil topdi.
Feodalizm ning fransuz y o ‘li Rim hukmronligi ostida boMgan b a’zi
m am lakatlarga xos edi. Lekin jam oa urug‘chilik tizimi asoslarini saqlab
qolgan, shu bilan birga, tem ir asrining ba’zi texnik yutuqlarini v a antik
m erosning bir qism ini o ‘zlashtirgan holda, u eng tezkor boMdi. Qabila oq-
soqollari - feodal («feod» - yer, «dal» - ega)ga, erkin jam oachilar va yer
olgan jangchilar qaram dehqonlarga aylandilar. Kuchli Frank davlati vu
judga keldi. VIII-IX asrlarda yirik feodal mulki ustuvor edi. Feodal mul-
kida yerga ishlov beruvchi qaram kolonlar yoki shaxsiy qaram boMgan
(servlar) dehqonlar m ehnat qilar edilar.
Skandinav - rus yoMi qulchilik, shaharlam i bilm agan, birdaniga ibti-
doiy jam o a tuzum idan feodalizm genezisiga o ‘tgan xalqlarda kuzatiladi.
Qabila boshliqlari, harbiy boshliqlar (knyazlar, konunglar) va ularning
yaqin safdoshlari boMgan feodal yer egalariga sobiq erkin jam oachilar
qaram dehqonlarga aylandilar. Bu progressning sur'atlarini ancha jadal-
lashtirish, Yevropaning ko‘pgina xalqlarini kuchli agressiv davlatlam i
yaratish, feodalizm ning genezisini tugallashga olib keldi. Sharqiy Boltiq
bo ‘yi xalqlari, skandinav, rus, german va shotland qabilalari shu yoMdan
bordilar.
Uchlik (Triada) sivilizatsiyalam ing shakllanish davrida tarixiy prog
ressning qonuniyatlaridan biri aholining harakatlanishi keskin ko'chishida
126
jah o n sivilizatsiyalari tarixi
va davrlar oralig‘ida xalqning qochishida ifodalanadi. Aholi sonining
o ‘sishi, ilgari o ‘zlashtirilgan hududlarda tabiiy oziq-ovqat resurslarining
tugashi yuz m inglab, m illionlab odam larni m inglab kilom etrlarga yaxshi
yerlarni izlab, xavfli k o ‘chish, sayohat qilishga m ajbur qildi. Yangi yer-
larni o ‘zlashtirish insoniyat tarixining ilk davrlaridan boshlangan edi. Ke-
yinchalik er. avv. X asrda finikiyaliklar, er. avv. V11I-V1 asrlarda yunon
kolonizatsiyalari tarixdan m a’lum. Lekin xalqlam ing buyuk k o ‘chishi
antik davrdan o ‘rta asrlarga o ‘tish oralig‘ida yuz berdi. Zaiflashayotgan
Rim imperiyasi hududiga sharqdan va shim oldan tem ir asriga kirib kela-
yotgan gotlar, vandallar, varyaglar, daniyaliklar; sharqdan xunlar, avarlar,
vebgerlar, bolgarlar siljib, ko ‘chib borib joylashdilar (xalqlam i buyuk
ko'chishi xaritasi). K.o‘chib borayotganlar y o ‘lda boy shaharlam i talab,
qirdilar. M adaniyat yodgorliklam i y o ‘q qildilar. Ular bosib olingan hu
dudlarda o ‘m ashib qoldilar. O 'zlari egallagan hududlarda uning iqtisodi
va madaniyatini o ‘zlashtirib oldilar ham da o ‘z davlatlarini tuzdilar. X un
lar Markaziy Yevropada o ‘zlarining ulkan davlatlarini tuzdilar. Bu davlat
hukmdori A tillaning xavfidan zaiflashgan Rim imperiyasi dahshatga tush-
di. Faqat A tillaning o‘limi imperiyani halokatdan saqlab qoldi.
Antik davm ing yuqori taraqqiyotiga nisbatan bu regress (tushkunlik)
duvri edi. M inglab shahar-qishloqlar, m e’morchilik inshootlari vayron qi
lindi. Savdo, hunarmandchilik, x o ‘jalik h ay o ti inqirozga yuz tutdi. Am m o
bu lahza umuman insoniyat tarixi nuqtayi nazaridan progress edi. Eski ij-
limoiy-iqtisodiy tuzulm ani y o ‘q qilib, uning o ‘m iga yangisi uchun shart-
sharoit yuzaga keltirildi. B ir qadam orqaga tashlanib, uch qadam oldinga
lushlash uchun o ‘rta asrlar industriya arafasi va industrial sivilizatsiyalar
turnon qadam tashlandi.
Shunday qilib, feodal kapitalistik sivilizatsiyalar uchligida o‘tish
davri shakllarining har xilligi, qam rab olish kengligi, harakatning y o ‘na-
lishlarini ko'pligi bilan ham da turli lokal sivilizatsiyalam ing rivojlanish
ilarajalarini bir necha asrlar, hatto, ming yilliklar oralig‘i bilan taxm inan
bir vaqtning o ‘zida navbatdagi bosqich-yer sharining aholi yashagan be-
poyon qismini qamrab olgan o‘rta asrlar sivilizatsiyasiga o ‘tdilar.
3.
( ) ‘rta a s r la r sivilizatsiyasi. IX asrda Arab xalifaligi zaiflashdi,
O 'rta Osiyo islom dinini qabul qilgan b o ‘lsada, milliy ozodlik harakati
yimada kuchaydi. Mustaqil davlatlar - Som oniylar sulolasi 0 ‘rta Osiyo
da, Toxiriylar, keyinchalik Safforiylar Eronda paydo b o ‘ldi. IX-X1I asr-
larda O 'rta Osiyo sivilizatsiyasi o ‘zining rivojlanishining yuqori cho‘qqisiga
127
R. RAJABOV
chiqdi. Ishlab chiqarish kuchlarining o'sishi bilan yangi sug'orish insho-
otlari qurildi, yangi konlar ochildi. Shaharsozlik yanada taraqqiy qildi.
Bu davrda o ‘lkam izdagi savdo-hunarm andchilik m arkazlaridan Buxoro,
Marv, Sam arqand, Toshkent va Urganch kabi shaharlam i aytish m um
kin. Bu davrda arab m ualliflarining aytishicha, Turkiston oMkasining turli
m am lakatlar bilan savdo aloqalari kuchayadi. Diniy m afkura siyosiy va
m a’naviy hayotni to ‘la qam rab oldi. Oliy ta ’lim beradigan ilk o ‘quv yurti
- m adrasa X asrda B uxoroda ochilgan. Bu shaharda XII asrda esa musul-
m on huquqshunosligi b o ‘yicha yana bir m adrasa paydo b o ‘ldi.
IX asrdan boshlab Yevropada ham rivojlanish boshlandi. XIII asrda
Yevropada o ‘rta asr sivilizatsiyasi gullab yashnadi. Shaharlam ing yetak-
chilik roli kuchaydi. Bu shaharlarda sex tashkiloti, savdogarlar toifasi sal
moqli o ‘rin egallar edi. Shaharlarda kelajakdagi jahon bozorining shart-
sharoitlari yaratildi. Q ishloqda natural xo‘jalik ustuvor b o ‘lib, jam o a
tuzum ining ko ‘pgina unsurlari bilan feodal pog‘onasi hukm ronlik qilar
edi. Dehqonlarning shaxsiy qaram ligi mustahkam landi. Cherkov siyosiy
va m a’naviy sohalarda iqtisodiyotni sezilarli qism ida o ‘z hukm ronligini
o ‘tkazdi. San’at din hom iyligida rivojlandi. U niversitetlar ochildi. XIV
asr o ‘rtalaridan ilk feodal sivilizatsiyaning chuqur tushkunligi, navbatda
gi sivilizatsiyaga o ‘tish davri boshlandi.
0
‘rta asr sivilizatsiyasining qaysi o ‘ziga xos belgilari insoniyatning
tarixiy, moddiy, iqtisodiy va m a’naviy m erosiga uning asosiy hissasi
bo‘ldi?
Bu davr dunyo dinlari - islom, xristianlik, buddaviylikning jam iyat
m a'naviy-m adaniy hayotida hukm ronlik davri edi. Dastlab budda va islom
dinlari, keyinchalik xristian dini jam iyatlarda o ‘z hukm ronligini o ‘rnatdi.
Jam iyatda birinchi bor m afkura diniy shaklda ustuvor omil bo ‘ldi. Diniy
m afkura feodal tarqoqlik davrida barqarorlik, birlashtiruvchi omil sifa
tida chiqdi. Lekin Sharq va G ‘arbda diniy hurfikrlilikka toqatsizlik aqi-
daparastlik va turg ‘unlikka olib keldi. «G ‘ayridinlar»ga qarshi ko‘plab
urushlar cherkov tashabbusi bilan uyushtirildi. M isol uchun, 8 ta salib
yurishlari (1096-1099-yillardan 1270- yilgacha) sharqda shaharlam ing
vayron b o iis h i, iqtisodiy-m oddiy yo ‘qotishlarga, m inglab odam lam ing
qurbon bo‘lishiga olib keldi.
0 ‘rta asr sivilizatsiyasini ajratib turadigan ikkinchi belgi: Dehqon va
shahar hunarm andlarining quldorlik tizim ining o g ‘ir noiqtisodiy, majbu-
riy m ehnatiga nisbatan shaxsiy erkinligi va iqtisodiy m anfaatdorligi edi.
128
Jahon sivilizatsiyalar! tarixi
Yerga ko‘p b o ‘g ‘inli pog‘onaviy m ulkchilik va yerga u yoki bu shaklda
dehqonlam i biriktirib q o ‘yish qishloqdagi iqtisodiy m unosabatlarning us-
tuvor ko'rinishi boMdi. Syuzeren (xo‘jayin)ning z a if cheklangan huquq-
lari, k o 'p sonli feodal va cherkov soliqlari, m ajburiyatlari shundan edi.
Qishloqdagi bunday m unosabatlarga o ‘xshash shaharlarda hunar-
mandlar, sex uyushm alari va savdogarlar birlashm alari qattiq qoidalar
bilan cheklangan edi. K o‘pgina shaharlar «hurfikrlilik» va «shakkok-
lik» o'choqlari, savdo-hunarlar, m e’m orchilikning o ‘sishi, fanning qay-
lii uyn'onishi va ta ’limda navbatdagi inqilob m arkazlari edi (Universitet
inqilobi)
Slmrqdu shaharlar azaldan savdo - hunarm andchilik m arkazlari edi.
IX-XII asrlarda B og‘dod, Buxoro, Marv, Sam arqand, Toshkent, Urganch,
Kay, Nishopur kabi shaharlar ichki va tashqi savdo bilan faol shug‘ul-
limar edi. Shu bilan birga, ular m a’muriy boshqaruv m arkazlari, feodal
liokimning qarorgohi edi. Sharqdagi shaharlar to ‘la feodal hukm dor q o ‘l
ostida bo‘lib, na boshqaruvda va na iqtisodiy sohada biror-bir huquqiy-
imtiyozga ega emas edilar. Aksincha, feodal hokim lam ing siyosiy kuras-
lii, urnshlarda eng katta y o ‘qotish - vayronalikka duchor b o 'la r edilar.
«O 'rta asr shahari sex hunarm andchiligi - degan edi M.I.Tugan Ba
ranovskiy, G ‘arb butun jahon sivilizatsiyasi o ‘sgan jo y edi, insoniyat-
in niisli ko'rilm agan cho‘qqilarga k o ‘targan yuqori m adaniy darajadagi
о 'л ц а xos ijtimoiy ukladdir. Shahar G ‘arb ijtimoiy hayotiga kelajakda
cup, birinchi o'rinni egallashga m uvaffaq b o ‘lgan yangi ijtimoiy sin f -
biirjiin/.iyani yaratdi. Shaharlam i ko ‘payishining eng cho‘qqisi XIII asr-
niiij', II yarm iga to ‘g ‘ri keladi».
O 'rta asrlarda eng katta yutuqlarga Shim oliy Italiyaning shaharlari
Venctsiya, (icnuya va Florensiya erishdi. Bu shaharlarda respublika tuzu-
ini o'rnatilgan edi. Venetsiya va G enuya dengizlarda hukm ronlik uchun
o'zaro kurashdi. O 'rtayer dengizi va Qora dengiz qirg‘oqlarida bir necha ko-
loniyalami barpo qildilar. Venetsiyaga boyliklam ing olib kelinishi hozirgi
kunda noyob m adaniyat nam unalari b o ‘lgan saroylar va boshqa jam oatc-
liilik binolarining bunyod qilinishigasabab b o ‘ldi. D e n g iz g a c h iq ish y o ii
Iw'lmagan Florensiya ju n mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashdi.
Iiu yerda jahonda birinchi ju n manufakturalari paydo bo‘ldi. Birinchi
sanoat burjuaziyasi va yollanm a ishchilar kelgusi ikki sivilizatsiyaning
asosiy sinflari ham shu yerda shakllandi.
129
R. RAJABOV
Savdoning kengayishi, bozor iqtisodiyotiga o ‘tish, navbatdagi de-
m ografik o ‘sish nafaqat hunarlam ing rivojlanishi, ishlab ehiqarish sex
tashkilotining yutuqlari bilan shartlanib qolmay, balki dehqonchilik tex-
nikasi, ot plugi takom illashuvi, uch dalali alm ashlab ekishning progressi
natijasi edi.
Siyosiy soha bu davr feodal m onarxiyalar (qirolliklar)ning kurashi,
ko‘p sonli va «ko‘p qatlamli» vassallarning o ‘zboshim cha hokim iyati,
ko‘plab qonli urushlar, to ‘qnashuvlam i keltirib chiqargan feodal tarqoq-
ligi bilan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |