3.
Qadimgi jamiyatlarda axloq va mafkura dinamikasi.
Mezolit
va neolit davrlarida axloq normalari va diniy dunyoqarash chambarchas
bog‘langan va bir-birini to‘ldirib m ustahkam lar edi. Jam oa asrlar davo-
m ida shakllangan va deyarli o ‘zgarm aydigan urf-odat, an’ana, axloq nor
malari asosida yashar edi.
112
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Urf-odat, an’analarga rioya qilish insonga b o ‘ysunm aydigan oliy ku-
chlarga m urojaat qilinib, urf-odat, an 'analam i ajdodlar vasiyat qilgan,
ular abadiy ularni buzish mumkin em as deb hisoblagan. Ulam ing o ‘m iga
yangiliklar qiyinchilik bilan kiritilgan. Ular bajarilm asa yoki buzilsa, in-
sonning jazolanishi muntazam uqtirib borilar edi.
Ibtidoiy odam doimo ko‘plab ta ’qiqlar, «tabu» va qattiq jazodan
q o ‘rqib yashar edi. Chunki og‘ir va shafqatsiz hayot, dushm an jam oa-
lam ing tahdidi, yirtqich hayvonlarga yem ish b o ‘lish xavfi, tabiiy ofat-
lar, m untu/am kasalliklar natijasida odam lar qudratli xudolam i urf-odat,
ninrosim raqslari, qurbonliklar bilan yum shatish, shafqatli qilishga urinar
ixlilar. Tabiat kuchlari ilohiylashtirilgan (anim izm ). A jdodlarga sig‘inish
vasiyat qilingan urf-odat, qoidalarga qat'iy b o ‘ysunish, chekinganlam i
jazolash bilan m ustahkam lanar edi. K ohinlar va oqsoqollar diniy-axloqiy
norm a va urf-odatlarga rioya qilinishini nazorat qilib, to ‘plangan tajriba,
ko‘nikm a qoidalarini to ‘plab am alda q o ila g a n la r va yosh avlodga qol-
dirganlar.
Ibtidoiy jam oa davrida diniy tasavvurlarning animizm, fetishizm , to-
temizm, m agiya va shom onlik ko‘rinishlari boMgan. Ilk diniy tasavvur-
lam ing unsurlari neandertallar yashagan davrga borib taqaladi. Neander-
tal qabrlari Osiyo va Yevropada ko‘plab saqlanib qolgan. ( 0 ‘lkam izda
Teshiktosh neandertali qabri Boysun to g ‘ida saqlanib qolgan). Neander-
tallam ing dunyoqarashiga ko‘ra go‘yo «ruh» o ‘lgan kishining tanasiga
qaytishi mumkin. O 'shanda tirik odam larga kerak boMadigan narsalar
unga ham kerak boMadi deb o ‘ylaganlar. Shu sababli neandertallardan
boshlab qabrlarga m ehnat qurollari, qurol, buyum lar va ozuqa q o ‘yilgan.
Animizm - ruhlarga va tabiat hodisalarining barchasida ruhlar mav-
judligiga ishonish, odamni nomoddiy ruhiy m avjudotlar bilan m uloqot
qilishi m um kinligiga ishonch. Fetishizm - (m agiya xossalari mavjud
boMgan jonsiz narsalarga sigMnish) qurigan daraxt, xarsang toshlarga
sigMnish.
Totemizm - hayvonlar ruhiga sigMnish, avlodning yagona bir umu-
miy ajdod totemdan tarqalganiga ishonish. Bu e ’tiqod uzoq vaqt urug‘ning
birligini saqlab qolishga imkon berdi. Totem (am erika hindulari - algon-
kinlar tilida - «ototam»-aka» m a’nosini bildiradi) har qanday hayvon,
qush, baliq, o'siinlik, qoya, hasharot boMishi mumkin. H ar bir urug‘,
qabila, jam oaning totemi boMgan. Am erika hindularida, totem — urug‘
boMgan. Misol uchun turkiy xalqlam ing totem i - kumush b o ‘ri boMgan.
113
R. RAJABOV
Am erika hindularida totem odam ni ismini bir qismini tashkil etgan. Mi-
sol uchun C hingachguk - Ulkan lion, Ayyor Tulki, 0 ‘tkir k o ‘zli Lochin.
Totemizm q ad im d a- ovchi urug‘-jam oalarida keng tarqalgan.
Shom onlik - dam lar va oliy ruhiy kuchlar o ‘rtasida vositachilik qi-
lishni bildiradi. Shom on tegishli m arosim asosida, u yoki bu vosita yor-
dam ida o'zini trans, ekstaz holatiga keltiradi: Bu turli m ast qiladigan
narsalar (m isol uchun giyohvand moddalar), do ‘m bira sadolari hamroh-
ligida raqsga tushish bilan birga am alga oshiriladi. Raqsga tushayotgan
shom onning og‘zidan k o ‘pik ketadi, ba’zi hollarda tutqanog‘i tutib qo
ladi. U tushunarsiz tilda so‘zlam i qichqiradi. Bu shom onni ruhlar bilan
m uloqot qilayotgani, ruhlar shom onning biror bir istagini bajarayotgani
(misol uchun bem om i davolayotgani) belgisi hisoblanadi.
M agiya - sehrgarlik moddiy borliqdan ajralgan ruhlar dunyosi bor-
ligiga asoslanadi, unga u yoki bu tarzda ta ’sir qilish m um kin deb hisob-
laydi. M agiya sirli kuchlarga ta ’sir qilib, ulam ing yordam i bilan atrof-
m uhitga ta ’sir qilish e ’tiqodi m agiya moddiy borliqdan ajralgan ruhlar
dunyosi mavjudligiga, unga u yoki bu tarzda ta ’sir qilish m um kin deb
ishonishga asoslanadi. M agiya - sehrgarlik, davolash, odamni issiq-so-
vuq qilish, ob-havoga ta ’sir o‘tkazish kabi ishlam i am alga oshiradi. Misol
uchun: yo m g‘ir chaqirish, bo‘lg‘usi ovni om adli b o ‘lishi uchun m agiya
m arosim i am alga oshirilgan. M agiyada ko ‘zm unchoq, tum or taqish, turli
afsunlar oqish yom on k o ‘zlardan, balo-qazodan asrash vositasi bo‘lgan
M agiyada g ‘ayri tabiiy y o ‘llar bilan, m a’lum bir harakatlar yoki ha-
rakatsizlik bilan (tabu-taqiqlarga rioya qilish) istalgan natijaga erishish
m umkin deb hisoblanadi. Ov bilan bo g‘langan m agiya m arosim larii g ‘or
tasviriy san'atida yaqqol k o ‘rinadi. G ‘or tasvirlarda qadimgi odam lar ov
qilishi kerak bo‘lgan hayvonlar tasvirlangan. B a’zi tasvirlar qizil yoki
sariq bo‘yoq bilan belgilangan. Bu qizil rangga bo ‘yalgan kalta nayza-
larning izi, b o ‘lg‘usi ovda hayvonlam i o ‘lishini bildiradigan «qon» ram-
zi, qadim gi ovchilarga ovda om ad olib kelishini bildirgan. B o‘ig‘usi ov
oldidan g ‘orda ovchilar m agiya marosimi o ‘tkazib, raqs tushib ov o ‘lja-
si bo ‘lgan hayvon tasviriga kalta nayzalar otganlar. Bu b o ‘lg‘usi ovni
omadli bo‘lishini goyoki taminlagan.
Dafn m arosim lari diniy tasavvurlar bilan bo g‘langan. Dafn m arosim i
ilk qadimgi odam ning dunyoqarashini aks ettiradi. Dafn qilingan odam
tanasiga qizil bo‘yoq sepilishi, quyosh botishi va chiqishiga qarab mayitni
qabrga q o ‘yilishi, qabrga turli buyum lam i qo‘yilishi qadim gi odam ning
114
jah o n sivilizatsiyalar! tarixi
o‘lim va hayot, tugMlish, u dunyoda hayotning davom etishi to‘g‘risidagi
qunyoqarashini aks ettiradi. Dafn e’tiqodi keyin barcha dinlarda saqlanib
qoldi va umuminsoniy qadriyatga aylandi. Ilk odamni qiziqtirgan hayot
va o‘limning abadiy muammosi qadimdan hozirgi kungacha uzluksiz
munozara mavzusi bo‘lib qolmoqda.
Mifologiya. Xalq o g‘zaki ijodi folklor mifologiya, ma'naviy hayo
tning ko‘rinishini ilk shakli, odamni qurshab turgan dunyoni va o‘zini
shu dunyoda anglashidir. Ibtidoiy jam oa davridan mifologiya ertaklar,
afsonalar, rivoyatlar, topishmoqlar va dostonlar shaklida paudo bo‘lgan.
Odam tabiat hodisalarini, osmon jismlari, o‘zi uchun sirli boMgan koinot-
ni, o ‘z hayotini, ogMr, xavf-xatarga to‘la o‘z hayotining qiyinchiliklarini,
o‘z oldida turgan muammolami yechimini. o‘z orzu umidlarini, o ‘zi su-
yangan qadriyatlami mifologiyada ifodalagan.
Mehnat unumdorligining oshishi, ijtimoiy tabaqalanish, ijtimoiy
qatlamlar, sinflar, davlat huquqining paydo boMishi insonning m a’naviy
dunyosini ham o‘zgartirdi. Shu vaqtgacha yagona bo‘lgan m a’naviy ha
yot oqimi moddiy ishlab chiqarishdan ajralib, bir necha o ‘zaro bogMan-
gan mustaqil jilg ‘alarga boMinib ketdi. Ularni bajaradigan alohida guruh
odamlar: kohin, shomon, musiqachi, raqqos, m e’mor, o‘qituvchi, rassom-
lar paydo bo‘ldi. Lekin axloq, yurish-turish qoidalari to‘plami bo‘yicha
mustaqil jilg ‘a topilmadi. Uni tushuntirish, saqlash va unga rioya qilish
vazifasini aqliy mehnat, diniy e ’tiqod xodimlari bajardilar. Kohinlar (ax
loq normalarini xudo vasiyatlari bilan bog‘ladilar), huquqshunoslar (bir
qator eski yurish-turish qoidalarini huquq normalarida ko‘tardilar, unga
rioya qilish davlat va u vakolat bergan sud kuchi bilan mustahkamlandi),
o ‘qituvchilar (yosh avlodga yurish-turish qoidalarini o‘rgatdilar), fayla-
suflar (axloq qoidalarining mazmunini tushuntirdilar) faqat aqliy mehnat
bilan shug‘ullandilar.
Yurish-turish qoidalari mazmuni ham o‘zgardi. Jamoa hayotiga yot
boMgan jam oa yerining birqismini bosib olish, zulm qilish, qabiladoshini
qul qilish qattiq jazolanar edi. Endilikda esa bu vaziyat yangi diniy rivo
yatlar va axloq normalari bilan mustahkamlana boshlandi. Din peshvolari
o ‘g‘rilik qilma, yaqin odamlaringa yomonlik istama birovni mulkiga ko‘z
olaytirma deb uqtira boshladilar. Kohinlarning o ‘zlari mulkdorlar, qul-
dorlarga aylandilar va ishlab chiqarilgan mahsulotning bir qismi, urush-
larda olingan oMjalardan o‘z ulushlarini talab qila boshladilar. Kohinlar
jam iyatda imtiyozli yopiq tabaqaga aylandilar (Misr, Ossuriya, Bobil).
115
R. RAJABOV
Davlat hokim iyati bilan birga, diniy hokim iyat ham paydo boMdi. Ko-
hinlar davlat hokim iyati bilan ham korlik qilib, jam iyatni m a’naviy-m af-
kuraviy sohasini boshqardilar. Ta’lim tizim ini toMa egallab oldilar. B a’zi
hollarda bosh kohinlar oliy dunyoviy hokim iyatni ham egallab olar edilar
(misol uchun, M isr va Bobilda).
Ikkinchi sivilizatsiya tongida din va axloq sohasida m a’naviy hayot-
ning sohalari m azm un v a vazifalari tubdan o ‘zgardi. Bu m a’naviy-m ada-
niy taraqqiyotini keyingi m ing yillarda belgilab berdi. Lekin ayrim xalq-
larda diniy qarashlar va axloqiy norm alar o'zgarm adi.
Bu sohada keyingi to ‘ntarish, yangi eraga o ‘tish davrida yuz berdi.
Karl Yaspers uni «Os vaqti» (tayanch vaqt) deb ataydi. (60 S. 32. 37-39).
Bu to ‘ntarishning asosiy mazmuni - dunyo dinlari (xristianlik, buddaviy-
lik va islom dini)ning paydo boMishi edi.
Bu vaqtda nafaqat navbatdagi sivilizatsiyaning tushkunligi, balki bi
rinchi supersikl sivilizatsiyalam ing triadasi (uchligi) tushkunligi boMdi.
Birinchi yorib o ‘tishning kuch-qudrati sezilarli tugadi. Dunyo aholisi
ancha o ‘sdi. Ishlab chiqarishning o ‘sish sur'ati sekinlashdi. K am bag‘al-
yo'qsil xalq om m asining noroziligi kuchaydi. U lar o ‘z kuchini y o ‘qotgan
har xil eski dinlarga ishonm ay qo‘ydilar. Ular m a’naviy madad, umid,
tayanchni boshqa dindan izladilar. Zaiflashib borayotgan davlat hokimi-
yatini qoMlashga harakat qilgan eski dinlar endilikda om m aning ishonchini
y o ‘qota boshladi. H ukm ron tabaqa axloqiy aynishni boshdan kechirayot-
gan edi. Bulaming hammasi yangi ideallar va ma’naviy normalami izlashga
turtki berdi.
Dunyo dinlari paydo boMishining boshqa sababi bu jah on dinlarining
shakllanishi sharoitida mamlakatlar, hududlar o ‘rtasida m a’naviy integ-
ratsiyaning jadallashuvi, o ‘zaro m a’naviy-m adaniy aloqalarning kucha-
yishi boMdi. Tarixdan m a’lumki, yangi dinlam ing ilk davrida ulam ing
muxlislari ta ’qib ostiga olingan. Xristianlik islom dinlariga e ’tiqod qilis-
hga, eski e ’tiqod tarafdorlari kuchli qarshilik qilganlar. Dunyo dinlarining
hududlar, siyosiy va iqtisodiy kuchlarda hukm ron siyosiy-m afkuraviy
mavqeyini egallashi keyinroq, navbatdagi supersiklda yuz berdi. Lekin
endigina tugMlgan jahon dinlarida parokandalik hukm surib, turli oqim
lar, sektalarsoni k o ‘paydi. Jahon dinlari asoschilari tarixiy kishilar boMib
o ‘tgan deb ko‘rsatiladi. Sidxartxa G autam a er. a w . 566-yilda rojaning
oilasida tugMlgan, keyinchlik Budda (ilohiy nurlangan) deb atalgan. Iso
payg‘am bar duradgorning o ‘gMi. Uning tugMlgan kunida hozir Yevropa
116
erasi hisobi olib boriladi. Muhammad payg ambar 5 7 0 -y j]^ |yiakkada
dunyoga kelgan. U kishi oxirgi payg‘ambar bo‘lib, 612-yi]cjan jsiom j j .
nini targ‘ib qilgan.
Qadimgi jamiyatlarda xalq og‘zaki ijodi namunalari poemalar, dos-
tonlar, ertaklar, afsona va rivoyatlar yaratildi. Noyob narriunalar gifati-
da ajdodlarimiz qadimda yaratgan «Shiroq», «To mans» afsonalarini,
Gomeming «lliada va Odisseya» poemalari, hindlaming «Maxobxorat»
va «Ramayana» dostonlarini ko‘rsatish mumkin. Xitoy<]agj
Szin
(Qo‘shiqlar kitobi) kitobi, mashhur diniy-falsafly «Aves^0»_ «Javrot»
kabi diniy kitoblarni ko‘rsatish mumkin. Qadimgi Mesop0^arnjya 0izj_
ning boy adabiyoti bilan ajralib turadi. Bizgacha Shumer adabiyotining
150 yodgorligi yetib kelgan (er. avv. V ming yillikllar). Вц]аг Jostonlar-
ning she’riy to‘plamlari, epik ertaklar, to‘y, sevgi qo shiqlarj, dafn maro-
simlari, podsholar, xudolaming maqtov madhiyalari, m asa]]^ maqollar,
aforizmlar, maktab didaktik to‘plamlari va Gilgamush dostoni (er. avv.
XIX asr) yaratildi. Bizgacha yetib kelgan Qadimgi Misr adabiyoti yod-
gorliklaridan «Sinuxet» hikoyasi, «Kemada halokatga uchraganlar» er-
tagi, «Arfa chaluvchi qo‘shig‘i)>, «Ipuser so zlari» va bir qator boshqa
adabiyotlami aytish mumkin.
Zamonaviy teatming tarixi qadimdan boshlanadi. Ilk teatr qadimgi
Misrda paydo bo‘lgan.Teatrda diniy syujetlar asosida sahna asarlari ijro
etilgan. Keyin teatr dunyoning
b o s h q a
joylariga tarqalgan, Yunoniston va
Rim teatrlari mashhur bo ‘ lgan.
Er. aw . V asrdan dramaturgiya yetakchi janrga aylandi. Afinalik Esxil
(er. avv. 525-456 yillar) 90 ta drama, Sofokl (er. avv. 497-4о6_ущаг) ш
ta drama yozdilar. Komediyaning otasi dramaturg Aristofan e(ji Er. avv.
445-385-yillar u «Lisistrat», «Arilar», «Qushlar», « T in c h l^ ^ «Ayollar
xalq yig‘inida» nomli hajviy asarlami yozdi. Hindistonda erarnizning IV —V
asrlarida yashagan Kalidasi mashhur dramaturg va yozuvchi edi. Qadim
gi Hind adabiy yodgorliklaridan biri «Panchatatra» (Besh kitobjda real
va fantastik syujetlar qo‘shilib ketadi. Qadimgi davr hukjH(joriar[ ulkan
maqbaralami barpo qildilar. Ulardan biri Misr piramidalari(jjr Xeops pi-
ramidasining balandligi 147 metr, asosining har bir qirrasi
230 metr, 2.5
mln tosh plitalardan bunyod qilingan. Ossuriya podsholarinjng poytaxt
Nineviya shahridagi saroyi ulkan hajmlarda bunyod qilingan edi. Arabis-
ton yarim orolida milodiy birinchi asr boshlarida nabatey xalqi oziga xos
yuksak madaniyatni yaratdi.Nabateylar tog‘da о yib bunyod etilgan poy-
__________ _____________________ _____ __ _______________Jahon sivilizatsiyalari tarixi
117
R. RAJABOV
taxt Petra shahrida noyob me'm oriy inshootlar uylar, saroy, ibodatxonalar
va m aqbaralam i qurdilar.
Temir davrida 0 ‘rta O siyoda hozirgi 0 ‘zbekiston, Turkm aniston hu-
dudlarida ulkan saroylar, qal’alar va m udofaa inshootlari barpo qilindi.
Qadim da o ‘lkam izda shahar m e’morchiligi yuksak rivojlandi. A frosiyob,
Bolaliktepa, Varaxsha kabi shahar-qal’alar, ularning ichidagi saroylar de-
vorlari ajoyib devoriy relyef tasvirlar bilan bezatilgan.
Antik davrdan boshlab hasham atli jam oa inshootlari qurilgan edi.
Bunday inshootlarga Iskandariyadagi muzey, mayoq, Rodosdagi ulkan
haykal, Rimdagi Kolizey teatrini aytish m umkin.
Q adim gi dunyoning bizgacha yetib kelgan madaniy m erosidan biri
haykaltaroshlik san’ati nam unalaridir. Jez asrida xudolar, hukm dorlarni
sharaflaydigan ulkan haykallar bunyod qilindi va ular saroylar, ibodatxo
nalar, m aydonlarda o ‘m atildi. Saroy rassomlari hukm dorlar va ularning
yaqinlarini portret rasmlarini yaratdilar. A na shunday noyob san’at na-
m unalaridan biri hozirgi kunda B erlin m uzeyida saqlanayotgan m alika
N efertitining haykal portretidir. A ntik dunyoda, ayniqsa, qadim gi Yuno-
nistonda ajoyib m arm ar haykallar yaratildi. Siyosiy arboblar, yunon xu-
dolari, qahram onlam ing bizgacha yetib kelgan yunon haykallarida inson
jism ining g o ‘zalligini tasvirlashga harakat qilingan. Saroylar, ibodatxo
nalar, jam oat binolari freska va m ozaikalar bilan bezatildi. Saroy devor-
larida nodir tasviriy san ’at nam unalarini k o ‘rish mumkin.
Hindistonda keyinchalik budda ibodatxonalari haykallar bilan beza-
lib, dunyoda m ashhur b o ‘ldi. A m erika q it’asida qadim gi m adaniyatlar
o ‘ziga xos tarzda rivojlandi. Lokal sivilizatsiyalardan biri qadimgi ol-
m eklarga tegishli. Ular oltin, bazalt, diorit va nefrit toshlarga ishlov berish-
da yuqori natijaga erishdilar. B izgacha bir necha ulkan toshdan yasalgan
bosh tasvirlari saqlanib qolgan. O lm eklar hozirgi Berakrus shahri o ‘m ida
bo‘lgan El-Faxim da eram izning 600-yillari atrofida zinapoyasimon pira-
m idani Ь аф о qildilar. Ular o ‘z yozuvlarini yaratdilar. A m erika q it’asida-
gi yana bir sivilizatsiya M ayyalar madaniyatidir. M ayyalar o ‘tib bo‘lmas
o ‘rmonlar, vulqonli to g ‘lar, botqoqli yerlar, noqulay tabiatni bo‘ysundi-
rib, o ‘ziga xos buyuk m adaniyat yaratdilar. M ayyalar m adaniyati ulkan
m e’moriy inshootlari, piramidalar, sopol idishlam i qoldirdi. M ayyalar
sivilizatsiyasining klassik davrida Tikal shahri bunyod qilingan. U 16
km 2 m aydonda joylashgan bo‘lib, bu yerda ibodatxonalar, rasadxonalar,
tantanali m arosim lar o ‘tkaziladigan inshootlar, uy-joylardan iborat jam i
118
Jahon sivilizatsiyalari tarix i
3 ming inshoot joylashgan edi. Lekin yevropalik m ustam lakachilar Am e
rikaning qadimgi madaniyatlarini y o ‘q qildilar.
Qadimgi jam iyatlar san’ati m azm unining dinam ikasida qanday
an’analar mavjud edi? O lim lar san’at taraqqiyotini ilmiy tahlil qilgan
holda, uning m ohiyat-m azmunini ochib berishga harakat qildilar. Ma-
daniyatshunos va jam iyatshunos olim P.Sorokin nafis san’atning to ‘rt
ko‘rinishini kuzatdi: Ideatsial san’at - odatdagi hissiyotga em as, oliy
hissiy-ilohiy dunyoda yaralgan boMadi. Uning maqsadi dindorni xudo-
gu yaqinlashtirish. Stil ramziy, chunki oliy hissiy hodisalar real amaliy
shakllarga ega emas, hissiy san’at real dunyoga y o ‘naltirilgan boMadi.
Voqea insonning borligM manzarasini ifodalaydi. Uning uslubi natural
boMadi. Idealistik san’at ideatsial va hissiyotning oliyjanob sintezining
natijalaridir. U borliqdan oliylikni izlaydi. Eklektik san’at yanada yuqori
uslubga em as va u turli shakllam ing m exanik aralashm asidan tashkil to
padi. (48 s. 436-437).
Paleolit davrida hissiy m adaniyat yetakchi edi. Hayvonlar, ov man-
zaralari qoyatoshlarda tasvirlangan. N eolit odami asosan ideatsial mada-
niyatning rassomi edi. Uning ijodiyotida hissiy m adaniyatning belgilari
deyarli y o ‘q edi.
T ayanch ib o ra la r: M a’naviy hayot, seysm ologiya, Suqrot, Aflotun,
Demokrit, Epikur, Pifagor, Evklid, Arximed, Gippokrat, Aristofan, trak-
tat, primatika, G uptalar davri, eklektik san ’at, Avesto, Bibliya, rely ef tas-
virlar, fantastik syujetlar, ideatsial.
Do'stlaringiz bilan baham: |