R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Tokning ustki qismi – tana va uning har xil yoshdagi 
novdalari hamda bir yillik novdalaridan iborat bo‘ladi. Uning 
ko‘p yillik qismlari tok turining asosini tashkil etadi. O‘rinbosar 
butoq 2–3 ta kurtak qoldirilib kesilgan novdalar bo‘lib, bu kur-
taklardan kelgusi yil uchun novdalar o‘sib chiqadi. Ulardan 1–       
2 ta hosil beruvchi novda uchun bittasi esa yana o‘rinbosar bu-
toq uchun qoldiriladi. 5–20 ta kurtak qoldirib kesilgan, bir yillik 
novda hosil novdasi deb ataladi. Tokning to‘pguli yoki shingilli 
yashil novdasi hosil novdasi deyiladi. U shu yili hosil beradi. 
To‘pgulsiz novda mevasiz novda deyiladi. Barglarning poyaga 
birikkan joyi bo‘g‘im deyiladi.
Novdaning ikkita qo‘shni bo‘g‘imi orasidagi qismi bo‘g‘im 
oralig‘i deyiladi. Asosiy novda qishlovchi kurtakning o‘rtasida 
rivojlanadi, qulay oziqlanish sharoitida qo‘ltiq kurtakda meva 
g‘uddalari hosil bo‘ladi. Bular to‘pgul chiqaradi va hosil beradi. 
Qo‘ltiq novdalar asosiy novdalarga qaraganda sovuqqa juda chi-
damli bo‘ladi.
Tok tuplari bir joyda 40–50 va undan ortiq yil o‘sib hosil bera-
di. Uning ko‘p yashashi, mahsuldorligi tokzorni to‘g‘ri joylashti-
rishga bog‘liq. Yangi tokzorlarni barpo qilish, ayniqsa hozirda, 
bozor islohotlari davrida katta kapital xarajatlar bilan bog‘liq. 
Bu borada yo‘l qo‘yilgan xatoni tuzatish juda qiyin. Shu sabab-
li tokzor barpo qilishda joy tanlash va uni ekishga tayyorlash 
muhim ahamiyatga ega (Sh. Temurov, 2002).
Tokzor uchun yer tanlash direktiv organlar tomonidan qat’iy 
belgilangan texnik-huquqiy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. 
huj jatda tokzor uchun ajratilgan yerning hududi, ekiladigan 
navlari va ularning texnologik yo‘nalishi (xo‘raki uzum, kish-
mish hamda vino sanoati uchun yetishtirish bo‘yicha ixtisos-
lashtirilishi) belgilangan bo‘ladi. Tokzor barpo qilish uchun yer 

---

118
tanlashda  uning  relefi,  qiyaliklarning  ekspozitsiyasi,  yer  osti 
suvlarining chuqurligi va kimyoviy tarkibi, tuproq va iqlim 
sharoitlari, suv manbalari kabi sharoitlar inobatga olinadi. Bu 
jarayonlarga qat’iy amal qilinmasa tokzor barpo qilishdagi 
kamchiliklar kelgusida fermer va shirkat xo‘jaliklariga katta 
moliyaviy zarar keltiradi.