R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

«naf’rasonlik», inson ko’nglini anglab etish va insonni mehr vositasida tarbiyalash edi.

Kimki bir ko’ngli buzuqning xotirin shod aylagay, Oncha borkim Ka’ba vayron bo’lsa, obod aylagay.105

Ya’ni, bu foniy dunyoda bir ko’ngli o’ksik insonga shodlik bag’ishlash Alloh Ka’basini, buzilib ketgan bo’lsa, qaytadan obod qilishga tengdir. Oriflar ko’ngil Ka’basini toshdan tiklangan Ka’badan ulug’ bildilar. Chunki Ibrohim va o’g’li ko’ngillarida nurlangan Haq ishqi tufayli Ka’ba qayta tiklandi. Tosh Ka’ba tavhid e’tiqodining timsoli bo’lsa, ko’ngil Ka’basi uning asl makoni etib mo’ljallangan. Ammo inson ko’nglini obod etish oson yumush emas. Buning uchun foniy dunyo qonuniyatlarini yangidan kashf etmoq kerak. Endi faqat Borliqning asl mohiyatini izlash kifoya qilmaydi. Foniy dunyo unsurlarini surat va ma’ni yaxlitligida tadqiq va tahlil etish talab etiladi. Ilohiy kitoblar Borliqning asl mohiyati va Tavhid Haqiqatidan xabar berishadi. Foniy dunyo unsurlarining tadqiqi esa insonlarning o’z vazifasi doirasidadir. Faqat dilda Haqiqat ishqi bilan halol va xolis yondoshuv lozim. Halollik va xolislik bo’lmasa, haqiqat yuzaga chiqmaydi. Inson yo’ldan ozadi va o’zgani ham halokatga eltishi mumkin. Xolislikning asosiy sharti kibr balosidan istig’for etishdir. Ko’ngilda Haqiqatdan o’zga zarra g’ubor ham bo’lmasin. Ammo Haqiqat faqat mening ko’nglimda, deb o’ylagan inson ham yanglishadi. Ahli bashar barchasi Allohning xalifalaridir. Demak, Haq yagona, ammo uning turli qirralari turli ko’ngillarda qaror topishi mumkin. Agar ushbu asosni siyosatga tatbiq etsak, er yuzida davlat hokimiyatining ham yagona manbai umumxalq iroda-si bo’lib chiqadi.

105 Alisher Navoiy. Xazoyin ul-maoniy, 3-jild. T., 1960, s.621

156

Yangi davrning mohiyati ushbu ikki asos - dunyoni surat va ma’ni yaxlitligida o’rganish va bahamjihatlikda boshqarishga intilish bilan o’zligini namoyon etadi. Bu ikki asos bir-biri bilan uzviy chatishib ketgan.
Yangi davr
ma’rifatchiligi xos va avom orasidan chegarani olib tashlashga qaratildi. Buning, albatta, o’ziga yarasha xavfi ham yo’q emas edi. Navoiyning dehqon-larga bergan bahosi, ijtimoiy toifalar haqi-dagi mulohazalari ushbu muammoni to’g’ri hal qilishning, nazarimizda, eng maqbul yo’li edi.
Foniy dunyoni surat va ma’ni birligida tadqiq etish ijtimoiy voqelik tadqiqini ham taqozo etadi.