Qizil va qora indd

V

Bitim

Cunctando restituit rem.

Ennius

4

– Javob ber, la’nati kitob jinnisi, garchi yolg‘on gapirmasdan turol-

masang ham menga rostini ayt, de Renal xonimni qayoqdan taniysan? 

U bilan gaplashishga qachon ulgura qolding?

– Men u bilan sirayam gaplashgan emasman, – deb javob qildi 

Jyulen. – Bu xonimni faqat cherkovda ko‘rganman xolos.

– Demak, unga ko‘zingni lo‘q qilib tikilibsan-da, betamiz maxluq?..

– Hecham tikilganim yo‘q. Cherkovda mening ko‘zim Parvar-

digordan bo‘lak hech kimni ko‘rmasligini o‘zingiz bilasiz-ku, – deb 

qo‘shimcha qildi Jyulen kaltakdan qutulish umidida o‘zini xudojo‘y 

ko‘rsatishga urinib.

4

 Sustkashligi joniga ora kirdi.

 

   Enniy.

---

27

– Yo‘q, bunda bir gap borga o‘xshaydi, – to‘ng‘illadi quv chol va 

bir zum jimib qoldi. – Lekin sen la’nati munofiqdan bir narsani bilib 

bo‘larmidi. Nima bo‘lgandayam sendan qutuladigan bo‘ldim. Sen 

ketsang, arraxonaga foydasi tegsa-tegadiki, ziyoni tegmaydi. Janob 

kyureningmi yoki boshqa birovningmi etagidan kirib yengidan 

chiqqanga o‘xshaysan, ular senga durustgina joy topishibdi. Bor, 

lash-lushlaringni yig‘ishtir, seni janob de Renalnikiga olib boraman, 

u yerda merning bolalariga tarbiyachilik qilasan.

– Buning uchun menga qanday haq to‘lashadi?

– Ovqat, kiyim-bosh va yana uch yuz frank maosh.

– Men malay bo‘lishni istamayman.

– Itvachcha. Malay bo‘lasan, deb senga kim aytdi? Men o‘z o‘g‘limni 

malaylikka ravo ko‘rarmidim?

– U holda men kim bilan ovqatlanaman?

Bu savol keksa Sorelni taraddudga solib qo‘ydi: u gapni ko‘paytir-

sa, biror falokat sodir bo‘lishini anglab qoldi; chol Jyulenni ochofatdan 

olib ochofatga solganicha rosa so‘kdi-da, nihoyat, uni o‘z holiga qo‘yib, 

maslahatlashish uchun katta o‘g‘illari oldiga ravona bo‘ldi.

Oradan biroz vaqt o‘tgach, Jyulen ularning bari uzun dastali 

boltalariga tayanishganicha oilaviy kengash qurishayotganini ko‘rib 

qoldi. U otasi bilan akalariga uzoq tikilib turdi-yu, lekin baribir 

ularning nima to‘g‘risida gaplashishayotganini tushunolmasligini 

anglab, arraxonani aylanib o‘tdi-da, g‘aflatda qolmaslik uchun arra-

ning narigi yog‘iga o‘tirib oldi. Jyulen o‘z taqdirida keskin o‘zgarish 

yasashi lozim bo‘lgan bu yangilik haqida bafurja o‘ylab ko‘rishni 

istardi-yu, biroq shu tobda o‘zining mulohaza yurita olmasligini his 

etardi: xayoli uni o‘qtin-o‘qtin janob de Renalning ajoyib uyi tomon 

olib qochardi.

«Yo‘q, xizmatkorlar bilan bir dasturxondan ovqat yegandan ko‘ra, 

– derdi u o‘ziga o‘zi, – yaxshisi, bu ishdan voz kechmoq kerak. Otam 

meni majbur etishga harakat qiladi, albatta. Yo‘q, o‘lsam-o‘lamanki, 

rozi bo‘lmayman. O‘n besh frank-u sakkiz su pul to‘plab qo‘yganman, 

shu bugun tundayoq qochaman, bironta ham jandarm uchramaydigan 

tog‘ so‘qmog‘idan to‘g‘ri ketsam, ikki kundan so‘ng Bezansonga yetib 

olaman, u yerda askarlikka yozilaman, juda bo‘lmaganda Shveytsari-

yaga qochib o‘taman. Lekin u holda men uchun istiqbol darvozasi 

yopiladi, mo‘ljallab qo‘ygan barcha ishlarimga yo‘l ochib beradigan 

ruhoniylik unvonidan mutlaqo umid uzishga to‘g‘ri keladi».

---

28

Xizmatkorlar bilan bir dasturxondan ovqat yeyishga nisbatan 

bo‘lgan nafrat Jyulenning tabiatiga mutlaqo xos emasdi. O‘ziga yo‘l 

ochish uchun u bundan mushkulroq sinovlarga ham bardosh berishga 

hozir edi: Yigitda bu nafrat Russoning «Iqror» kitobini o‘qigach paydo 

bo‘lgandi. Kiborlar jamiyatini esa Jyulen shu yagona kitob orqaligina 

tasavvur etardi. Buyuk armiya ma’lumotnomasi hamda «Ilohiy Yelena 

memoriali» – uning Qur’oni ana shu uch kitobdan iborat edi. Jyulen 

shu kitoblar uchun o‘limdan ham qaytmasdi. U shulardan bo‘lak bi-

ronta ham kitobga ishonmasdi. Keksa polk tabibining gapiga binoan 

u dunyodagi barcha boshqa kitoblarni g‘irt yolg‘on deb hisoblar va 

ularni shuhratparastlik vasvasasiga mubtalo bo‘lgan muttahamlar 

yozgan, deb o‘ylar edi. 

Otashin qalb sohibi Jyulen ajoyib xotiraga ham ega edi. Butun 

kelajagi bog‘liq bo‘lgan keksa abbat Shelanning mehrini qozonmoq 

uchun u Tavrotni lotin tilida to‘liq yod oldi: shu yo‘sinda u de Mestr-

ning «Papa haqida» kitobini ham so‘zma-so‘z xotirasiga jo qildi. Biroq 

u bu kitoblarga mutlaqo ishonmasdi.

Xuddi kelishib olgandek, ota-bola Sorellar o‘sha kuni bir-bir-

lariga churq etib og‘iz ochishmadi. Kechqurun Jyulen ilohiyotdan 

saboq olmoq uchun kyure huzuriga jo‘nadi; biroq u shoshqaloqlik 

qilmaslikka ahd qildi va otasiga qilingan g‘aroyib taklif haqida hech 

nima demadi. Bu gaplarning bari shunchaki tuzoq bo‘lib chiqsa-chi, 

– deb o‘zicha gumon qilardi u. – Yaxshisi, o‘zimni bu taklifni unutib 

qo‘ygandek ko‘rsatganim ma’qul».

Ertasiga azonda janob de Renal keksa Sorelga odam yubordi. 

Chol merni bir-ikki soat kuttirib turdi-da, nihoyat, unikiga yetib kelib, 

ostona hatlab o‘tmasdanoq ta’zim qila-qila kechirim so‘ray boshladi. 

Keyin o‘smoqchilay-o‘smoqchilay o‘g‘lining xo‘jayin va uy bekasi bilan 

ovqatlanajagini, mehmon kelgan kunlar esa alohida xonada bolalar 

bilan tamaddi qilajagini bilib oldi. Janob mer uning o‘g‘lini tezroq o‘z 

uyiga chaqirib olishga shoshilayotganini ko‘rib hayratlangan va gu-

monsirab qolgan Sorel borgan sayin injiqlik qila boshladi va, nihoyat, 

o‘g‘lining yotoqxonasini ko‘rsatishni talab qildi. Xona ancha katta 

bo‘lib, durustgina jihozlangan edi. Ular xonani ko‘rishayotganida u 

yerga janob merning uch o‘g‘ilchasi yotadigan uchta karavotni tashib 

kirishmoqda edi.

Bu vaziyat keksa dehqon uchun ba’zi narsalarni oydinlashtirgan-

day bo‘ldi, u darhol o‘g‘liga beriladigan kiyimlarni ko‘rsatishni talab 

---

29

qildi. Janob de Renal stol tortmasini ochdi-da, u yerdan yuz frank 

pul oldi.

– Marhamat, mana pul, o‘g‘lingiz gazlamafurush janob Dyuranning 

oldiga borsin-da, o‘ziga qora kostyum buyurtirsin.

– Agar keyinchalik o‘g‘limni olib ketsam-chi, – dedi keksa dehqon 

laganbardorlikni bir chetga yig‘ishtirib, – kiyim-boshi o‘ziga qoladimi?

– Albatta.

– Xo‘p, yaxshi, – dedi cho‘zib Sorel. – Demak, endi unga qanday 

maosh belgilashingiz haqida kelishib olsak bo‘ldi.

– Bu nima deganingiz? – dedi janob de Renal. – Bu haqda kecha 

kelishib qo‘ygan edik-ku: men unga uch yuz frank maosh belgila -

gandim, menimcha, shu pul yetarli bo‘lsa kerak, ehtimol, hatto ko‘plik 

ham qilar.

– To‘g‘ri, siz shunday taklif qilgan edingiz, buni inkor etmayman, 

– dedi yanada cho‘zibroq keksa Sorel va bexosdan faqat bizning 

Fransh-Konte dehqonlarini yaxshi bilmaydigan kishinigina hayratga 

solishi mumkin bo‘lgan o‘ta ziyraklik bilan janob de Renalning ko‘ziga 

tikilganicha qo‘shimcha qildi: – Ammo boshqa joyda bundan durustroq