Qisqartirilgan so‘zlar ruyhati

10-12 yoshli voleybolchilarda va ularning fiziologik 

qiymati (n=20) 

Testlar 

Natija 

Fiziologik kiymati 

NOCh min.  YuQCh min. 

O‘TS ml. 

30 m ga yugurish 

6,7 1,9 

17,2 2,3 

31,1 4,1 

78,6 3,2 

144,0 6,1 

1218,6 26,7 

1342 29,3 

Joydan turib 

uzunlikka sakrash 

145,2 4,

6 

18,3 3,4 

19,7 3,7 

77,4 4,2 

86,3 5,1 

1132,0 19,3 

1149,0 17,7 

20 s. davomida  

vertikal sakrash 

13,4 0,8 

18,7 4,1 

34,5 4,7 

79,7 5,1 

152,0 6,3 

1153,2 21,5 

1467,3 23,7 

 

Izoh: Maxraj - testdan oldin 

   Nisbat  -  testdan so‘ng 

---

 

51 

 

Jadvalda qayd etilgan ko‘rsatkichlardan shuni kuzatish mumkinki, voleybol 

bilan  shug‘ullanishni  endi  boshlagan  9-10  yoshli  bolalarda  tezkor-kuch  sifatlari 

shu  yoshdagi  boshqa  sport  turi  bilan  shug‘ullanishni  boshlagan  bolalarnikiga 

nisbatan  ancha  sust  rivojlanganligi  ko‘zga  tashlanadi.  Masalan,  agar  30  m  ga 

yugurish bizning natijalarimiz bo‘yicha 6,7 s ga teng bo‘lsa, voleybolchi bolalarda 

-  5,4  - 5,6 s,  gandbolchi bolalarda  - 5,6  s ga  teng  ekanligi  ma'lum  bo‘ldi. Joydan 

turib  uzunlikka  sakrash  ham  9-10  yoshli  tekshiruvchilarimizda  boshqa  yosh 

sportchilarnikiga  qaraganda  yetarli  emas.  Buning  birdan-bir  sababi,  fikrimizcha, 

bolalarni kurash to‘garagiga saralab olinayotganda tanlov sinovlarida shug‘ullanish 

istagini  bildirgan  bolalar  soni  ko‘p  bo‘lmagan.  Demak,  tanlab  olishga  raqobat 

bo‘lmagan.  Shu  bilan  bir  qatorda  tanlovda  ishtirok  etayotgan  bolalarga  tanlov 

shartlarini 

yaxshi 

tushuntirmaslik 

yoki 

testlarni 

o‘tkazish 

qoidalariga 

(sekundomerdan  foydalanish,  sakrash  oralig‘ini  aniq  ulchamaslik,  sekundomerni 

standartga  javob  bermasligi  va  x.)  amal  qilmaslik  ham  ko‘rsatkichlarni  noto‘g‘ri 

olinishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Lekin,  qanday  bo‘lganda  ham  maxalliy 

mutaxassislar va murabbiylarning fikriga ko‘ra, sport tugaraklariga bolalar deyarli 

tanlovsiz  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qabul  qilinaverar  ekanlar.  Har  holda  tekshiriluvdan 

o‘tkazilgan  20  nafar  bolalardan  olingan  ko‘rsatkichlarning  o‘rtacha  statistik 

qiymati shu shu bolalarning jismoniy imkoniyatiga xos xususiyatni belgilab beradi 

deb  faraz  qilish  mumkin.  Tezkor-kuch  sifatlarini  baholash  maqsadida  olingan 

ko‘rsatkichlarning  fiziologik  qiymatini  aniqlash  va  uni  taxlil  qilish  qayd  etilgan 

faraz taqdiriga oydinlik kiritishi extimoldan holi emas. Kuzatilgan raqamlar talqini 

shuni ko‘rsatadiki, bolalarni 30 m ga yugurish natijasi 6,7 1,9 s ga teng bo‘lib, bu 

tezkorlik  sifatining  fiziologik  qiymati  o‘ziga  xos  ko‘rinishga  ega  bo‘ladi. 

Chunonchi,  30  m  ga  yugurishdan  avval  nafas  olish  chastotasi  bir  daqiqada    17,2 

martaga teng bo‘lsa, yugurishdan so‘ng bu ko‘rsatkich 31,1 martagacha ortdi (farq 

- 13,9 marta). Demak, bolalar 30 m ga chopish uchun o‘rtacha 13,9 marta, ya'ni sal 

kam  2  barobar  ko‘p  O2  qabul  qilib,  taxminan  shuncha  SO2  chiqarishgan. 

O‘pkaning ventilyasion faolligi sezilarli darajada ortgan. 

---

 

52 

Yurakni  qisqarish  chastotasi  nisbiy  tinch  holatda  78,6  marta/daqiqaga  teng 

bo‘lsa,  30  m  ga  yugurishdan  so‘ng  yurakni  ritmik  faoliyati  144,0  martagacha 

faollashadi.  Binobarin,  30  m  ga  yugurishning  o‘rtacha  pulsometrik  qiymati  65,4 

martaga teng ekan. 

O‘pkaning  tiriklik  sig‘imi  yugurishdan  avval  o‘rtacha  1218,6  ml  ni  tashkil 

etgan  bo‘lsa,  yugurish  yakunida  bu  ko‘rsatkich  1342,3  ml  ga  ko‘paydi.  Ko‘rinib 

turibdiki, 30 m ga yugurish natijasi bolalarning tezkorlik sifati yuqori emasligidan 

darak bersa ham, olingan fiziologik ko‘rsatkichlar shu qisqa yuklamaga organizm 

keskin  aks-javob  (reaksiya)  qaytarganligini  isbotladi.  Organizmning  bunday 

reaksiyasi 

shu 

bolalarda 

anaerob 

ish 

kobiliyatining 

ham 

yaxshi 

shakllanmaganligidan dalolat beradi. 

Joydan  turib  uzunlikka  sakrash  o‘rtacha  145,2 4,6  sm  ni  tashkil  etdi.  Shu 

testni bajarishdan oldin NOCh 18,3 marta/daqiqaga teng bo‘lsa, testdan so‘ng 19,7 

martaga tezlashdi xolos. 

YuQCh  77,3  martadan  86,3  marta/daqiqagacha  tezlashdi.  O‘TS  deyarli 

o‘zgarmadi (1132,0-1149,0 ml.). 

20  s.  davomida  bir  joyda  ketma-ket  vertikal  sakrash  testi  tekshiriluvchi 

bolalar  uchun  maxsus  sinov  bo‘lib,  ularni  bu  boradagi  tabiiy  tajribasizligini 

ko‘rsatdi.  Testni  bajarish  texnikasi  talabdan  yirok,  sakrash  soni  va  tezligi  ham 

ko‘ngildagidek bo‘lmadi. To‘g‘ri, ayrim bolalarda  bir joyda turib vertikal sakrash 

soni 15-17 martagacha bo‘ldi. Lekin, o‘rtacha statistik ko‘rsatgich-13,4 0,8 marta. 

Demak,  mazkur  sakrash  mashqi  tekshiriluvchi  bolalar  tomonidan  yetarlicha 

o‘zlashtirilmaganidan darak beradi. 

Shunday  bo‘lsada,  bu  test  -  sakrash  o‘z  strukturasi  bo‘yicha  murakkab 

koordinatsiyali harakat malakalari tarkibiga mansub bo‘lib, uni tez va samarali ijro 

etish hatto ancha shug‘ullangan sportchilarni ham har doim qo‘lidan kelavermaydi. 

Shuning uchun bo‘lsa kerak, 20 s. davomida 13,4 marta ijro etilgan ushbu malaka - 

test bolalar organizmiga keskin ta'sir etib, tekshirilgan funksional sistemalarni o‘ta 

faollashishiga sabab bo‘ldi. 

---

 

53 

Boshqacha  qilib  aytganda  kam  xajmli  (marta)  va  past  sifatli  ish  bajarilgan 

bo‘lsada, uning fiziologik qiymati ancha katta miqdorda ekanligi ko‘zga tashlandi. 

Jumladan,  NOCh  testdan  avval18,7  marta/daqiqa,  testdan  so‘ng  34,5  marta. 

Demak, bajarilgan ishning respirator qiymati 15,8 marta/daqiqaga teng bo‘layapti. 

YuQCh 79,7 - 152,0  marta/dakika, O‘TS esa 1153,2  ml  - 1467,3  ml. E'tirof etish 

mumkinki,  eng  katta  fiziologik  qiymatga  ega  ko‘rsatgich  sakrash  tezkorligini 

belgilovchi test - 20 s. davomida bir joyda turib vertikal sakrash mashqiga to‘g‘ri 

kelayapti. 

Fiziologik  ma'lumotlardan  shu  narsa  ma'lumki,  inson  organizmining 

funksional  tayyorgarligi  uning  jismoniy  imkoniyatlari  bilan  chambarchas 

bog‘liqdir.  Organizmda  qanchalik  funksional  zaxira  (yoki  bioenergetik  potensial) 

ortiq  bo‘lsa,  shunchalik  ish  yuklamasini  ko‘tara  olish  imkoniyati  keng  bo‘ladi. 

Lekin, funksional zaxira o‘z o‘zidan vujudga kelmaydi. Aksincha, nasliy  mavjud 

jismoniy  sifatlar  darajasini  imkondan  yuqori  nagruzkalar  evaziga  muntazam 

shakllantirish  zarur  bo‘ladi.  Shundagina  kutilgan  funksional  zaxira  jamg‘armasi 

to‘planadi. Binobarin, bizning tekshiruvimizda ishtirok etgan bolalarning dastlabki 

jismoniy va funksional potensiali o‘ziga hos darajaga ega. Biz quyida shu jismoniy 

va  funksional  imkoniyatni  standart  (an'anaviy)  va  maxsus  ixtisoslashtirilgan 

mashqlar  yordamida  qanday  shakllanishi  mumkinligini  pedagogik  tadqiqot 

natijalari asosida ko‘rishimiz mumkin. 

10-12 yosh voleybolchilarda tezkorlik-kuch sifatini harakatli o‘yinlar yordamida 

shakllantirish samaradorligi.  

Yosh  voleybolchilar  mashg‘ulotlarida  qo‘llaniladigan  mashqlarni  dastlab 

o‘rgatish  bosqichidanoq  o‘yin  amplualari  doirasida  tanlab  olish  va  ulardan 

foydalanishda  tezkorlik-kuch  sifatiga  urg‘u  berish  muhim  ahamiyat  kashf  etadi. 

Boshlang‘ich  tayyorgarlik  bosqichida  barcha  texnik-taktik  mashqlarni  shu 

mashqlar  mazmuniga  mos  harakatli  o‘yinlar  yordamida  shakllantirish  sport 

mahoratini qisqaroq muddat ichida oshirish imkoniyatini beradi. 

Kuzatuvlar  shuni  ko‘rsatdiki,  volebol  bo‘yicha  yosh  sportchilar  bilan 

o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda aniq rivojlantirilgan harakatli o‘yinlardan kamdan-

---

 

54 

kam  foylaniladi.  Bunday  xolatlar  ayniqsa  qishloq  maktablarni  qoshida  tashkil 

etilgan voleybol to‘garaklarida ko‘zga tashlanadi. 

Ushbu  vaziyatni  e'tiborga  olgan  holda  biz  Yangiqo’rgon  tumanidagi  26 

maktabda tashkil  etilgan  voleybol to‘garagida shug‘ullanuvchi  bolalar ishtirokida 

pedagogik  tadqiqot  o‘tkazdik.  Tadqiqotda  avval  tezkorlik-kuch  sifati  darajasi, 

so‘ngra uni harakatli o‘yinlar yordamida o‘stirish samarasini o‘rgandik. Tezkorlik-

kuch sifatini rivojlanganlik darajasi 2 jadvalda aks ettirilgan. 

Jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,  tekshiriluvchi  bolalarda  o‘tkazilgan  30  m  ga 

yugurish  test  sinovlari  har  bir  bola  o‘ziga  hos  tezkorlik  sifatiga  ega  ekanligini 

ko‘rsatdi. Test sinovlari bo‘yicha qayd etilgan eng yaxshi ko‘rsatgich bilan (5,0 s) 

va  eng  katta  ko‘rsatgich  (6,8  s)  o‘rtasidagi  farq  1,4  soniyaga  teng  bo‘ldi.  Ushbu 

farq  test  sifatlaridan  o‘tkazilgan  bolalarni  jismoniy  tayyorgarlik  jihatidan  deyarli 

bir  hil  imkoniyatga  ega  ekanligidan  dalolat  beradi.  Shu  masofaga  yugurishning 

o‘rtacha ko‘rsatgichi 6,1 soniyani tashkil etadi. 

Maxsus  tezkorlik  sifatlarini  aks  ettiruvchi  test  sinovlari  (4x6  m  ga 

mokkisimon  yugurish)  qarama-qarshi  yo‘nalishida  etilishi  jihatidan  ancha 

murakkab  bo‘lganligi  uchun  ko‘rsatgichlar  o‘rtasidagi  farq  ancha  ko‘p  miqdorini 

tashkil  etdi.  Chunonchi,  qayd  etilgan  eng  kichik  ko‘rsatgich  (ya'ni  qisqa  vaqtni 

bildiruvchi)  8,7  soniya,  eng  katta  ko‘rsatgich  (ya'ni  uzoq  muddatni  bildiruvchi) 

13,0 soniyaga teng bo‘ldi. Demak, ushbu ko‘rsatgichlar farqi 4,3 soniyani tashkil 

qiladi. 

                

 

 

 2 jadval