Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

6.XVII asr oxirida Anton Levenguk mikroskopda spermatazoidlarni kuzatdi.
Preformistlar bu kashfiyotdan uz maksadlarida foydalandilar. YAni ularning fikricha barcha organlarga ega bulgan kichik organizm spermatazoidda (animalkumest) yoki dastlabki murtak (embrion) tuxum xujayrada (ovistlar) joylashgan buladi.
XVII asr oxirida kupgina tabiiy fanlarning rivojlnishi tufayli tuplangan kupgina dalillar turlar uzgarmaydi degan goya notugri ekanligini isbotladi. Buning natijasida usimliklar va xayvon turlari uzgarishi mumkin deb ta’kidlangan treliformizm goyasi paydo buldi.
Transformizm bu xakikiy evolyutsion ta’minot bulmay uning boshlangichidir. Chunki u bir tur ikkinchi turga aylanishi xakidagi goyani ximoya kilsada birok bu jarayonning barcha omil va sabablarini chukur urganmagan. Transformizm kreatsionizmga karshi kurashdagi dastlabki okimdir.
Transformizm okimini rivojlantirishda va kreaksionizga karshi kurashda rus olimlari M.V.Lomonosov K.T.Volf A.N.Radishchiv va fransuz olimi J.Byuffon va boshkalar muxim rol uynadi.
7. Organik dunyo evolyutsiyasi xakidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark (1744-1829) yaratdi. U dastlab botanika keyinchalik zoologiya soxasida ilmiy izlanishlar olib bordi. Lamark evolyutsiya xakidagi goyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bulsada 1809-yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyutsion nazariya xoliga keltirdi. Lamark fikricha soda mavjudotlar uz-uzidan anorganik tabiatdan paydo buladi. Keyinchalik tashki muxit ta’sirida uzgarib tuzilishi yuksak bulgan organizmlarga aylanadi.
Organizmlar evolyutsiyasida vakt asosiy omil sifatida muxim axamiyatga ega. Organizmlar murakkablashar ekan, u xolda nima sababdan xozirgi vaktda usim-lik va xayvonlar olamida oddiy mavjudodlar xam uchraydi, degan savolga javob berib, olim ular yakindagina ulik tabiatdan xosil bulgan va takomillashishga xali ulgurmagan, deb izox beradi. Lamark xayvonlar sistematikasi bilan xam shugullangan.
U barcha xayvonlarni 14 sinfaga ajratgan. Ulardan 4 ta sinf umurtkalilarga, 10 ta sinf umurtkasizlarga tegishlidir. Xayvonlarni ovkatlanish, kon aylanish, nafas olish va nerv sistemasiga karab 6 boskichga ajratdi. Olim xayvonlar kuyi boskichdan yukori boskichga kutarar ekan kayd etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e’tirof etdi.
Binobarin Lamark K.Linneydan farkli ravishda tabiiy sistuma tuzishga intildi. Lamarkning eng buyuk xizmati shundaki unig evolyutsion goyasi juda kup dalillar bilan tasdiklandi.
Olim e’tirof etishicha organizmlarning uzgarishi uning yangi turlarining paydo bulishi bir tomondan organizmlarning takomillashishga bulgan intilishi ikkinchi tomondan tashki omillarning bevosita ta’siri tufayli amalga oshgan.
Lamark kayd etishicha usimliklar nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan tuban xayvonlar tashki muxit ta’sirida tugridan tugri uzgaradilar. Nerv sistemasi murakkab bulgan xayvonlar esa bilvosita ya’ni ularning talabi kilik-odatlari organlari-ning mashk kilishi yoki kilmasligi natijasida uzgaradi.
Lamark organik olamdagi uzgarishlar asta-sekin ruy beradi deb turlarning xakikatdan xam tabiatda real ekanligini tan olmadi. Olim organik olam evolyutsiyasi xakida gi nazariyaga asos solgan bulsada lekin evolyutsiyaning xarakatlantiruvchi kuchlari – yashash uchun kurash tabiiy tanlanish ekanligini bila olmaydi.