Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

2. Urta asrlarda Markaziy Osiyoda tabiat xakidagi tushunchalarning rivojlanishi.
Urta asrlarga kelib ,, Garbiy Evropada fan tushkunlikka tushgan bir davr-da urta Osiyo olimlari uni rivojlantirdilar va olga surdilar. Markaziy Osiyoning IX-XV asrdagi buyuk olimlari Evropaning XVI-XVII asrdagi buyuk olimlarning munosib utmishdoshlari edi. Urta asrlarda Markaziy Osiyoda yashagan olimlardan Muxammad Muso Xorazmiy, Abu Nosir Faro-biy, Abu Rayxon Buruniy, Abu Ali ibn Sino, Zaxriddin Muxammad Bobur va boshkalar tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga katta xissa kush-dilar.
Axmad ibn Nasr Jayxoniy (870-912) Xindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy usimliklari va xayvonot dunyosi xakida kimmatli malumotlar tuplagan. U usimlik va xayvonlarning tarkalishi, maxalliy xalklar foydalanadi-gan usimlik va xayvonlar, ularning tabiatdagi axamiyati xakidagi malu-motlarni yozib koldirgan.
Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, va tabi-atshunoslikning boshka soxalarda mushoxada yuritgan. U inson organizmi yaxlit sistema ekanligi, turli kasalliklar oziklanish tartibining uzga-rishi bilan boglikligini kursatadi.
Abu Rayxon Beruniy (973-1048) xorazmda tugilib, taxsil olgan, ilmning turli soxalarida faoliyat kursatib 150 dan ortik asarlar yozgan. Beruniy takidlashicha, tabiat 5 ta element – bushlik, xavo, olov, suv va tuprokdan xosil bulgan. U Ptolomeyning (kadimgi yunon olimi ) Yer olamning marka-zi bulib, u xarakatlanmaydigan sayyoradir degan talimotiga tankidiy kuz bilan bilan karagan. Beruniy Yer Kuyosh atrofida xarakatlansa ajab emas, deb uylagan, u yumalok shaklga ega deb takidlagan.
Bu dalillar Beruniy Kopernikdan 500 yil avval (polek astranomi ) Kuyosh sistemasining tuzilish asoslarini tugri tasavvur kilganligidan darak beradi. Beruniy ,,Xindiston’’ va ,, Geodeziya’’ nomli asarlarida yevropalik-lardan taxminan 450 yil oldinrok Yer kurrasining garbiy pallasida yax-lit bir kuruklik ( keyinchalik Amerika deb nomlangan kita) mavjudligi-ni aytib utgan. Uning fikriga kura suvsiz joylarda asta – sekin daryolar, dengizlar paydo buladi, ular xam uz navbatida joyini uzgartiradi va xo-kazo.
Beruniyning fikriga kura, tabiatda xamma narsa tabiiy konunlarga buy-sungan xolda yashaydi va uzgaradi.
Beruniyning yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish xakidagi fikrlariga asooslanib vatandoshimiz evolyutsiyaning xarakatlantiruvchi omillarni ingliz tabiatshunosi Ch. Darvindan 800 yil ilgari takidlab utganini ku-ramiz.
Markaziy Osiyoning mashxur tabiatshunos olimi Abu Ali ibn Sino (987-1037) meditsinaning asoschilarining biri sifatida katta shuxrat kozongan. U fakat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Ibn Sino kup ilmiy asarlar yozgan. Anna shu asarlardan 242 tasi bizgacha yetib kelgan, asarlarning 23 tasi tibbiyot ilmiga bagishlangan. Olim shark tibbiyot bilimlarining komusi bulgan dunyoda mashxur ,,Tib konunlari’’ 5 ta kitobdan iborat.
Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530) fakat buyuk davlat arbobi, shoir bulib kolmasdan, tabiatshunos olim xamdir.
Bobur tomonidan yozilgan ,,Boburnoma da markaziy Osiyo Afgoniston xin-diston kabi mamlakatlarning tarixi, geografiyasi, turmush tarzi, madaniyati bilan birga usimlik va xayvonot olami tugrisida kizikarli malu-motlar berilgan.
Bobur xayvonot dunyosini 4 guruxga : kuruklik xayvonlari, parrandalar, suv yakinida yashaydigan xayvonlar va suv xayvonlariga ajratgan.
Xulosa kilib aytganda tabiat undagi vokea – xodisalar xakidagitasavvur-lar, tushunchalar, bilimlar 3000-4000 yillar mobaynida asta – sekin tup-lana borgan. Tabiat, undagi usimliklar, xayvonlar tuzilishi, ularda ruy beradigan uzgarishlar xakidagi bilimlarnig tuplanishida urta asrlarda yashagan Markaziy Osiyo olimlarining faoliyati benixoyat yuksak bulgan.