Psixologik trening asoslari

 
4.Rasmli texnikani qo’llashning asosiy yo‘nalishlari: diagnostik, 
rivojlantiruvchi, davolovchi.
Trening jarayonida vaziyatlardan kelib chiqib, ishtirokchilar o’rtasida 
rasmli texnikalardan ham unumli foydalaniladi. Bular art terapiyaning turli 
usullari hisoblanib, shaxsning qiziqish, qobiliyatlarini, xarakter sifatlarini, ong 
osti sirlari kabilarni aniqlashda, shuningdek, psixoemotsional zo’riqishlarni 
(stress, depressiya) bartaraf etishda yoki oldini olish kabilarda amaliy 
psixologiyaning zamonaviy usullari sifatida keng qo’llanilib kelinadi.
“Art terapya” nomi lotin tilidan “san'at bilan davolash” deb tarjima 
qilingan. Ushbu psixoterapiya sohasi nisbatan yoshroq, ammo davolanish 

---

71 
vaqtida erishilgan ta'sir tufayli jadal rivojlanmoqda. Psixologik muammolarni 
bartaraf etish uchun keng imkoniyatlarni ochadigan ko'plab turlari mavjud.
Dastlab tasvir terapiyasi, ya'ni tasviriy san'at bilan davolash, keyinchalik 
ijodning boshqa shakllari, ya'ni qo'shiq, raqs, aktyorlik, modellashtirish va 
boshqalarda namoyon bo'ladi, bu odamlarni nafaqat mashg'ulotlarga jalb qilish, 
balki hayotiy masalalar bilan shug'ullanish, , uning ichki ‘Men’i, shu bilan birga 
ichki olami va qarama-qarshiliklarini bartaraf qilish, kayfiyatni yaxshilash, aqliy 
holatni uyg'unlashtirish, imkoniyatlarini qamrab oladi. Art terapy yomon ta'sirga 
ega emas va insonda shug’ullanishga nisbatan qarshilikkar, e’tirozlar yuz 
bermaydi, chunki bu holda jarayonning o'zi muhim emas.
Ushbu kontsepsiya ingliz shifokori va rassomi Adrian Hill tomonidan 
taqdim etildi. U sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolash bilan 
shug'ullangan. Ikkinchi jahon urushi davrida kontsentratsion lagerlardan ozod 
qilingan bolalarga nisbatan psixologiyada zamonaviy terapiya sifatida 
qo'llanildi. Bugungi kunda u individual va guruh faoliyatlari shaklida olib 
borilmoqda. Art terapiyasi, hatto uydan tashqariga chiqmasdan, hattoki 
shifokorga uchramamasdan ham antistress imkoniyatlarini beradi. 
Mijoz rasm texnikadan shug’ullanish jarayonida davolash kursini o'tkazish 
bilan birga, o'zini aqliy holatini uyg'unlashtirishga imkon beruvchi, o'z-o'zini 
anglash, o'zini ifoda etish va o'zini o'zi tahlil qilishni amalga oshiradi. Rasmli 
texnika yaratuvchanlik, davolash, psixologik va hissiy holatlarni yaxshilash, 
stressni bartaraf etish, qo'rquv va fobiyalardan qutulish, tajovuz, tashvish, 
befarqlik, depressiya, hayot va kayfiyatni yaxshilashni maqsad qiladi. 
Shuningdek, ruhiy holatni badiiy-terapiya elementlari bilan uyg'unlashtirishga 
qo'shimcha ravishda quyidagi vazifalarni ham bajarilish imkoniyatini yaratadi:
1) Insonning ijodiy salohiyatini va qobiliyatini namoyon etish. 
2) Ko'p kasalliklarda sog'ayishni tezlashtiradi. 
3)Terapevt bilan mijoz o'rtasidagi aloqani o'rnatish, ular o'rtasida ishonchli 
munosabatlarni o'rnatish. 
4) Bemorga ichki tajribaga diqqatni jalb qilish va his-tuyg'ularini nazorat 
qilishni o'rgatish. 
5) Insonga ijtimoiy moslashishga yordam beradi. 
“Art terapiya” inson istamasa yoki xohlamasa ham uning his-tuyg'ulari va 
fikrlarini ifodalashga turtki beradi. Shuningdek, art terapiya aqlga muloyimlik 
bilan, ta'sirchan tarzda ta'sir qiladiki, hattoki bemorning davolanish jarayonidagi 
sevimli mashg'ulotlariga aylanadi. Ko'pincha bemorlar tushkun holatda, ular 
bilan muloqot o’rnatish qiyin kechadi. Bunda badiiy davolanish imkoniyatlari 

---

72 
‘Men’ ni tasviriy san'at orqali ifoda etishga imkon beradi. Bunday davolanish 
usuli, bemorning ichidagi ichki “Ego” ning tarkibi haykaltaroshlik, rasm chizish, 
raqslar yoki qo'shiqlarni ifodalovchi vaziyatlarda aks ettirilgan tamoyilga 
asoslanadi, natijada psixikaning holatini uyg'unlashtiradi. Bunday muolajalar 
mijozni rad qilish yoki rad etishga olib kelmaydi, bu esa stress holatidagi 
odamlar uchun juda muhim bo’lib, ular har doim ixtiyoriy va xavfsizdir. Agar 
jarayonni psixoanaliz nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, uning asosiy mexanizmi 
sublimatsiya bo'ladi. Badiiy vizual tasvirlar va ob'ektlar orqali, ongsiz ong bilan 
shovqin qiladi va terapevt bemorga uning “behushligi” nimani anglatishini 
xohlashini tushunishga yordam beradi. 
Art terapiya
 
dastlab Z.Freyd va K. Yungning egodagi himoya 
mexanizmlarining namoyon bo‘lishi sifatidagi nazariy g‘oyalari asosida vujudga 
keldi (sublimatsiya, proeksiya). Dastlab psixoanalizda paydo bo‘lgan art 
terapiya hozirda barcha yo‘nalish vakillari tomonidan keng qo‘llanilmoqda. Art 
terapiyaning 
yutug‘i 
shundaki, 
u 
tarapevtik 
aloqani 
o‘rnatishni 
chuqurlashtirishga yordam beradi. Bir vaqtning o‘zida ham terapevtik va 
diagnostik metod hisoblanadi, psixoterapiyaning har qanday shakli va 
vaziyatlarida qollash mumkin. Turli vositalardan foydalanish imkoniyati mavjud 
- qalamcha bilan qumga chizishdan, oddiy qalam bilan san’at asari yaratish va 
haykal yasash ham mumkin, turli muammolarni hal qilishda foydalanish 
mumkin. Art terapiya bolalarda xavfsizlik hissini rivojlantiradi. 
Art terapiyaning mahsuldorligi shundaki, . birinchidan, nizoli vaziyatlar 
simvolik shaklda qayta paydo bo‘ladi, rasmlar yordamida tashqariga chiqariladi, 
shu tariqa uni muhokama qilish va qaror qabul qilish mumkin. Ikkinchi 
tomondan, ijod jarayonining o‘zi shaxsning o‘sishiga, o‘zini o‘zi namoyon 
qilishga, o‘zini o‘zi rivojlantirishga imkoniyat yaratadi, hayotiy qiyinchiliklarni 
yengish uchun ichki imkoniyatlarni topish imkonini beradi. 
Art terapevtik metodning afzalliklaridan biri juda kuchli qarshilik bolganda 
ham bola bilan aloqa o‘rnatish oson boladi. Psixolog oldiga kelganda bola har 
doim ham o‘z muammosi haqida gapirgisi kelmaydi, lekin nimanidir chizib 
berish 
so'ralganda, 
hech 
qachon 
qarshilik 
qilmaydi. 
Bola 
kuchli 
hayajonlanganda, uning nafaqat gapirgisi balki o‘z muammolarini chizgisi ham 
kelmaydi. Bunday holda o‘z muammolarini boshqa tilda ifodalash imkonini 
beradigan majoziy rasmdan foydalanish mumkin. 
Art terapiyada diagnostik va terapevtik jarayonlar bir vaqtda ro‘y beradi. 
Art terapiya mahsullari qimmatbaho diagnostik material hisoblanadi. Bu esa art 
terapiyani proektiv testlarga yaqinlashtiradi. Ba’zi mualliflar uni ekspressiv 

---

73 
proektiv metodlarga kiritadi. Art terapevtik tahlil asosiy emas, balki rasm 
muallifi o‘zini qanday tushunishi, ko‘rinishi muhim. 
O‘z ijodi mahsullarini tasvirlash va muhokama qilish jarayonida mijozning 
o‘z ichki his-tuyg‘ularini anglashi ro‘y beradi. O‘z muammo va nizolarini asta-
sekin bayon etish, ularni bartaraf etish va hal qilishga olib keladi. 
Zamonaviy badiiy terapiya insonlarni o'zlarini, hayotdagi o'rnini 
tushunishga va o'z istaklarini bajarish yo'llarini topishga yordam beradi. Kattalar 
uchun art-terapiya o'zlarining energiyasini mustahkamlash, o'z-o'ziga ishonch va 
xotirjamlikni ta'minlash imkoniyatini beradi. 
Davolash yo'nalishi har bir shaxsning murakkabligini hisobga olgan holda 
har doim mutaxassis tomonidan tanlanadi. Agar o'smirlar havaskor teatrda yoki 
raqsda o'ynashga ko'proq mos tushadigan bo'lsa, unda kattalar uchun badiiy 
terapiya boshqarish osonroq va osonroq metodlarni tanlashni taqozo qiladi va 
ular uchun maxsus mahorat talab etilmaydi. Bu eng murakkab bosqich, chunki 
bu yoshdagi ko'p odamlar endi o'z kuchiga ishonishmaydi, bundan tashqari, bu 
alohida iste'dodni talab qiladi deb hisoblaydi. 
Art terapiya uchun maxsus xona yoki sinfdan foydalanish mumkin. Xonada 
suv jumragi bolishi maqsadga muvofiq. Maxsus fartuk yoki xalatdan 
foydalanish mumkin. Art terapiya materiallari har xil bolishi mumkin: kraska, 
qalamlar, flamasterlar, rangli qog‘ozlar, kley, qaychi, karton, ip, tayoqcha, mel, 
qum, tuproq, plastilin, gullar, materaillar, tuxumning po‘chog‘i kabi. 
Art terapevtik mashg‘ulotlarni asosiy to‘rt bosqichga bolish mumkin. 
bastlabki bosqichda ishtirokchilar tasodifiy ijodiy faoliyatga tayyorlanadi. 
Buning uchun turli o‘yinlar va maxsus mashqlardan foydalaniladi: “Erkin boling 
va nimani kerak deb hisoblasangiz, shuni amalga oshiring”,- degan fikr aytiladi. 
Ikkinchi bosqich asarni yaratish jarayonidir. 
Uchinchi bosqich - o‘z ishini muhokama qilish jarayoni. 
To‘rtinchi bosqichda har bir guruh a’zosining muvaffaqqiyatini ta’kidlash 
va mashg'ulot haqida iliq taassurotlar almashinadi. 
Art terapevtik metodlaming bir usuli kollaj texnikasi hisoblanib, bir-biridan 
ko‘rinishi va rangi jihatidan farq qiluvchi materiallarni tanlab yopishtirish bilan 
belgilanadi. Bolalarga jurnallardan qirqib olingan rasmlar, tasviriy fragmentlar, 
turli tasviriy ifodalardan muayyan obraz yaratish taklif etiladi. Kollaj texnikasi 
shaxsiy yozuvlar, kichik jumlalar bilan toidirilishi mumkin. Odatda jurnallardan 
qirqib olingan rasmlar turli hajmdagi qog‘ozlarga yopishtirilishi mumkin. 
Kollaj texnikasi psixologiyada xuddi rasm chizdirish singari proektiv 
metod sifatida qoilanilishi ham mumkin. Proeksiya keng ma’noda shaxsiy ichki 

---

74 
dunyosini yuzaga chiqarish bilan belgilanadi. Koliajda insonning kechinmalari, 
tassavvurlari, intilishlari, his- tuyg‘ulari, qadriyatlari ifodalanadi. Inson uchun 
muhim ahamiyat kasb etuvchi narsalar uning ishida o‘z ifodasini topadi, 
ikkinchi darajali narsalarga esa kamroq e’tibor qaratiladi. 
Boshqa art terapevtik texnikalar singari kollaj bir vaqtning o‘zida ham 
terapevtik, ham psixodiagnostik vazifalarni bajaradi. Kollaj axborotga boy bolib, 
uning yaratilishi va tahlilida insonning ongli ustanovkalari bilan birga uning 
anglanilmagan kechinmalari, ehtiyojlari, munosabatlari ham o‘z aksini topadi. 
Kollajni yaratishda turli mavzulami taklif etish mumkin. Masalan “Men 
kimman?”, “Men qandayman?”, “Biz va boshqalar”, “Mening o‘tmishim”, 
“Bugunim va kelajagim”. Kollaj obrazi terapiya maqsadiga ko‘ra belgilanadi. 
Masalan, kollaj texnikasini o‘smirlar guruhida ularni birlashtirish maqsadida 
o‘tkazish mumkin. U holda “Biz kimmiz?”, “Biz qandaymiz?” mavzulari 
tanlanadi, yoki oilaviy konsultatsiyalarda ota- onalardan bolalari bilan “Bizning 
oila” mavzusida kollaj yaratishini so‘rash mumkin. 
Kollaj yakka tartibda yoki kichik guruhlarda (2-4 kishi) amalga oshiriladi. 
Uning bajarilish mudati qat’iy vaqt chegaralaridan to vaqtning umuman 
chegaralanmaganligigacha belgilanishi mumkin. 
Psixolog kollajni yaratishda kuzatuvchi yoki guruh a’zosi sifatida ishtirok 
etishi mumkin, yoki vazifa kattalar ishtirokisiz mustaqil xuddi uy vazifasi 
sifatida bajarilishi mumkin. 
Kollajni ayniqsa, 9-11 sinflar bilan psixologik mashg‘ulotlarda qoilanilishi 
juda qiziqarli. Yuqori sinf o‘quvchilarining ijodiy yondoshuvi psixoterapevtik 
vazifalar bilan birga ijtimoiy-psixologik vazifalarni ham yechish imkonini 
beradi. Bundan tashqari ularga ijobiy hamkorlik tajribasini, bir-birini eshitish va 
tushunishga o‘rgatishga kelishmovchiliklami hal etishga yordam beradi. 
Kollaj texnikasini qollash bosqichlari.