P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

Xoll effektining qo‘llanilishi. Dastlab Xoll effektidan amaliy foydalanish 
sohasini topish qiyin bo‘ldi. Chunki bunda hosil bo‘layotgan kuchlanish qiymati 
juda  past  edi.  Lekin,  ushbu  effekt  XX  asrning  ikkinchi  yarmida  butun  dunyo 
bo‘ylab ko‘plab ilmiy-tadqiqotlarda qo‘llanila boshlandi.    
Tokli  o’tkazgich  magnit  maydonga  kiritilsa,  tokni  tashuvchi  harakatdagi 
zaryadlarga Lorens kuchi ta‘sir etadi. Buning oqibatini batafsil o‘rganish uchun 
o‘tkazgich muntazam (parallelopiped) shaklga ega deb  hisoblaylik (5.15-rasm). 
O‘tkazuvchanlik zarralarning tartibli harakat tezligi v bo‘lsin.  
 
 
 
5.15-rasm. Elektronli va kovakli yarimo‘tkazgichlarda Xoll effekti: 
a) n – yarimo‘tkazgichlarda Xoll effektining yuzaga kelishi;  
b) p - yarimo‘tkazgichlarda Xoll effektining yuzaga kelishi; 
 

---

101 
 
Magnit maydon induksiyasi B o‘tkazgichning yon sirtlaridan biriga tik va 
yetarlicha  kichik  bo‘lsin.  Maydonning  kichikligi  shunday  bo‘lishi  kerakki, 
o‘tkazgichda zarralarning aylanma harakati kuzatilmasin. Zarraga ta’sir etuvchi 
Lorens kuchi o‘tkazgichning  magnit  maydonga perpendikulyar  joylashgan  yon 
sirtlarida  (5.16-rasmda  yuqorigi  sirtda)      erkin  zaryadlarning  ortishiga,  qarshi 
sirtda  ularning  kamayishiga  olib  keladi.  Zaryadlarning  bunday  qayta 
taqsimotidan  vujudga  kelgan  qo‘shimcha  elektr  maydon   

Е
  ta’siri  Lorens 
kuchiga tenglashgach to‘xtaydi: 
  
 
            
 
                                           (5.31) 
 
 
  
5.16-rasm.  
 
O‘tkazgichning ko‘ndalang yo‘nalishdagi o‘lchami (magnit maydonga tik 
va maydon bo‘ylab) bo‘lsa, o‘tkazgichning ko‘ndalang yo‘nalishida  kuchlanish 
vujudga keladi (Xoll kuchlanishi) va uni tajribada o‘lchash mumkin. 
Xoll  kuchlanishining  ishorasi  o‘tkazuvchanlik  zaryadlarining  ishorasi 
bilan  bog‘liq  bo‘lib,  bu  ishorani  tajribada  aniqlash  imkonini  beradi.  Tajriba 
metallardan  boshqa  o‘tkazgichlar  bilan  o‘tkazilganda  (yarim  o‘tkazgichlar, 
eritmalar,  gazlar),  bu  ham  o‘tkazgich  haqida  muhim  ma’lumotdir.  Bundan 
tashqari Xoll kuchlanishiga  qarab zarralarning o‘rtacha tartibli  harakat tezligini 
aniqlash mumkin, bu esa mikroskopik ma‘lumotdir. 
Tezlikni tok zichligi orqali ifodalaylik: 
j = ne

                                                 (5.32)                                   

---

102 
 
Bundan  

 =j/ne                                              (5.33) 
Elektr maydon E

 quyidagiga teng bo‘ladi: 
E

 = R
x 
jB                                            (5.34) 
bu erda 
 R
x
  - Xoll koeffisiyenti deb ataladi.  
Xoll  effekti  bo`yicha  tajriba  qo‘yilib,  R
x
  o‘lchansa,  o‘tkazuvchnlik 
zaryadlarining  konsentratsiyasi  n  aniqlanar  ekan.  Shuning  uchun  Xoll  effekti 
yangi  materiallar  bilan,  yarim  o‘tkazgichlar  bilan  ishlovchi  olimlarning  muhim 
ilmiy  quroliga  aylangan.  Tajribada  qo‘llaniluvchi  material  Xoll  koeffitsienti  va 
magnit induksiya ma’lum bo‘lsa, Xoll kuchlanishiga ko‘ra tok  kuchini aniqlash 
mumkin.  Aksincha  tok  kuchi  ma’lum  bo‘lsa,  unga  ko‘ra  magnit  maydonini 
o‘lchash mumkin. 
Hozirgi  kunda  Xoll  effektidan  foydalanib  ishlovchi  qurilmalar  talaygina. 
Xususan, magnit maydonini yoki suyuqliki oqimlarini qayd qiluvchi datchiklari, 
bosim  datchiklari,  hamda,  avtomobil  o‘t  oldirish  taqsimlagichlari  shular 
jumlasidandir. Zamonaviy peyntbol qurilmalarida (5.17-rasm) Xoll effekti otish 
tezligini oshirish uchun qo‘llaniladi. 
 
 
5.17 - rasm. Zamonaviy peyntbol qurilmasi