P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

 
 

---

98 
 
5.13.Kvant-mеxanik effеktlari.  
5.13.1.Xоll  effеkti.  
1879 Yilda amerikalik fizik Evdin Xoll qiziq bir fizik tajriba o‘tkazdi. U 
yupqa  to‘rtburchak  oltin  plastinani  kuchli  magnit  maydoniga,  ushbu  magnit 
maydoni tekisligiga perpendikulyar tarzda joylashtirdi. x va x

 oltin plastinaning 
ikkita qarama-qarshi tomonini, Y va Y

 esa qolgan ikkita qarama-qarshi tomonini 
bildirsin. Plastinaning x va x

 tomonlariga tok batareykaning qutblari ulangan va 
tok  x  yo‘nalishda  oqishni  boshlagan.  Tajriba  davomida  Xoll  Y  va  Y

  tomonlar 
orasida  ham  muayyan  elektr  kuchlanishi  yuzaga  kelishini  kuzatdi.  Ushbu 
kuchlanish  tokning  zichligi  va  magnit  maydoni  qiymatining  ko‘paytmasiga 
proporsional ekan.  
Endi  yarimo‘tkazgichlarda  oqayotgan  tokka  magnit  maydonini  ta’sirini 
ko‘ramiz,  qaysiki  bunda  magnit  maydon  B  zaryadlar  harakat  yo‘nalishiga 
perpendikulyar  qilib  o‘rnatilgan.  Deylik,  kesim  yuzasi  db  bo‘lgan 
yarimo‘tkazgich  parallelepiped  ko‘rinishida  bo‘lsin.  Elektr  maydon  Y  o‘qi 
bo‘ylab,  magnit  maydon  z  (Vz)  o‘qi  bo‘ylab  yo‘nalgan  (5.14-rasm).  Elektr 
maydon  ta’sirida  zaryad  tashuvchilar  U

  harakat  yo‘nalishli  tezlik  oladi.  Bu 
dreyf  tezlik  yo‘nalishi  kovaklar  uchun  maydon  bo‘ylab,  elektronlar  uchun  esa 
qarama-qarshi yo‘nalishida bo‘ladi. 
 
 
5.14-rasm. Yarimo‘tkazgichlarda Xoll e.yu.k.ning paydo bo‘lish sxemasi: 
 a) kovakli o‘tkazuvchanlikda; b) elektronli o‘tkazuvchanlikda; c) aralashmali 
o‘tkazuvchanlikda 

---

99 
 
Agarda  zaryad  tashuvchilar  kovaklar  bo‘lsa,  unda  magnit  maydon 
(Lorens kuchi) B
z
 ta’sirida ular namuna qirg‘oqlarini chap tomoniga oqadi va bu 
qirralarida 
musbat 
zaryad 
to‘planadi, 
qarama-qarshi 
qirrasi 
esa 
kompensatsiyalanmagan manfiy zaryadlar qoladi (5.14-rasm, a).  
Agarda  zaryad  tashuvchilar  elektronlar  bo‘lsa,  magnit  maydon  B
z 
ta’sirida  ular  qirg‘oqlarni  chap  tomonida  manfiy  zaryadlar  hosil  bo‘lgan  holda 
to‘planadi va qarama-qarshi qirg‘oqda konpensatsiyalanmagan musbat zaryadlar 
to‘planadi. 
Harakatlanayotgan  elektron  yoki  kovakka  ta’sir  qiluvchi  Lorens  kuchi 
elektron  yoki  kovak  harakat  tezligi  U

  va  magnit  maydon  induksiyasi  B  ga 
perpendikulyar: 
 
 
 
 
     
 
  
 
        
 
 
(5.28) 
biroq  
 
 
   
 
   
 
 
 
 
 
 
   
 
 
(5.29) 
Shu sababli 
   
 
 
 
 
 
 
 
           
 
 
(5.30)  
Ya,ni,  Lorens  kuchi  zaryad  tashuvchini  belgisiga  bog‘liq  bo‘lmay,  u  faqat 
maydonlar E va B  yoki tok zichligi J bilan aniqlanadi.  5.14- rasm a va b larda 
tasvirlangan  holatlar  uchun  F  x  o‘qi  bo‘ylab  yo‘nalgan.  Zaryad  tashuvchilar  – 
elektronlar  va  kovaklarni,  agarda  ularning  tezligi  elektr  maydon  E  bilan 
aniqlansa ikkala zaryad bir tomonga og‘adi. 
 
Agarda  elektr  tokini  oqishida  kovaklar  ham,  elektronlar  ham  qatnashsa 
(aralash  o‘tkazuvchanlik,  5.14-rasm,  c)  unda  ko‘rinish  murakkablashadi. 
Elektronlar  va  kovaklar  harakatchanligi  bir  xil  bo‘lsa,  unda  plastinka  yon 
chekkalaridagi  elektronlar  va  kovaklar  o‘zaro  kompensatsiyalanishi  hisobiga 
zaryad  yig‘indisi  nolga  teng  bo‘ladi.  Agarda  bu  tenglik  bajarilmasa,  ya`ni 
konsentratsiya  yoki  bir  zaryad  tashuvchilar  belgilari  boshqasidan  katta  bo‘lsa, 
unda  namuna  chekkalarida  elektronlar  va  kovaklarni  qisman  o‘zaro 
kompensatsiyalashadi  va  chekkalarda  qarama-qarshi  zaryadlar  to‘planadi, 

---

100 
 
hamda  nolga  teng  teng  bo`lmaydi.  Agarda  yarimo‘tkazgich  namuna 
chekkalarida  qarama-qarshi  tomonlari  zaryadlanadi  (5.14-rasm,  a,b,c),  unda  E
Y
 
va  B
z
  ga  nisbatan  kundalang  elektr  maydoni  E
x
  -  mos  keluvchi  potensial  farq 
elektr yurituvchi kuch (EYuK.) E hosil bo‘ladi. yarimo‘tkazgichda kundalang B
z
 
induksiyali  magnit  maydonda  elektr  tok  zichligi  J
Y
  vujudga  keltiruvchi 
elektronlar  va  kovaklar  o‘tkazuvchanligini  oqishi  natijasida  elektr  maydon 
kuchlanganligi E
x
 hosil bo‘lish hodisasiga Xoll effekti deyiladii. E
x
 maydon Xoll 
maydoni  deyilib,  unga  mos  e.yu.k.  Xoll  e.yu.k.  deyiladii.  Xoll  maydoni  E
x
 
yo‘nalishi zaryad tashuvchilarni ishorasiga bog‘liq. Biz ko‘rgan hollarda (5.14-
rasm, a va b) p - namunada E
x
 o‘ngga va n - namunada chapga bo‘ladi.