P I k I r b I l d I r I w sh I l e r: Sh. Allaniyazova

 
Qada
ǵ
alaw ushın sorawlar hám tapsırmalar 
1. Tekstka anıqlama beriwde teksttiń qaysı táreplerine kóbirek itibar beriledi?
2. Tekstte pútinlik hám baylanıslılıq degende neni túsinesiz? 
3. Tekst til biliminiń qaysı tarawında úyreniledi? 
4. Til biliminde ilimpazlar tárepinen tekstke berilgen anıqlamalar hám óz 
pikirińiz? 
5. Til birligi qanday ja
ǵ
dayda tekst bola aladı? 
6. Tekst terminin ańlatıwda qanday sózler qollanıladı? 
1
Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. Ч. II. Синтаксис. М., 1968, 331-bet. Современный 
русский литературный язык. ч. 2. Синтаксис. М., 1976, 218-bet.
2
Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. М., 1958, 226-230-betler. 

---

22 
7. Tekst birlikleri haqqında aytıp beriń? 
8. Tekst birlikleri haqqında tilshi ilimpazlardıń pikirleri? 
9. Gáp teksttiń birligi bola aladı ma? 
10.Abzaс teksttiń birligi bola aladı ma? 
11. Quramalı sintaksislik pútinlik degenimiz ne? 
12. Abzaс hám quramalı sintaksislik pútinliktiń ayırmashılı
ǵ
ı?
Tekst túrleri 
Joba: 
1. Tekstti klassifikaciyalaw prinсipleri 
2. Qurılısına qaray tekst túrleri 
3. Kólemine qaray tekst túrleri 
4. Mazmunına qaray tekst túrleri 
Tayanısh sózler. 
awızeki tekst, jazba tekst, mikrotekst, makrotekst, turaqlı 
strukturalı tekstler, erkin strukturalı tekstler, kórkem tekst, ilimiy tekst, rásmiy is 
qa
ǵ
azlar teksti, publicistikalıq tekst, gúrriń mazmunında
ǵ
ı tekst, didaktikalıq tekst, 
xabar mazmunında
ǵ
ı tekst, buyrıq mazmunlı tekst hám t.b. 
Tekstti túrlerge ajıratıw tekst lingvistikasınıń tiykar
ǵ
ı máselelerinen esaplanadı. 
Bul máselede de ilimpazlar arasında turaqlasqan kózqaraslar joq. V.G.Admoni 
tekstlerdi sakrallıq, utilitar, kórkem tekstler hám 
ǵ
alaba xabar tekstleri dep bóledi. 
Sakrallıq tekstlerge magiyalıq, mifologiyalıq, religiyalıq tekstlerdi kirgizedi. Utilitar 
tekstlerdi tómendegi túrlerge ajıratadı. 1. Ilimiy tekstler. 2. Óndirislik-texnikalıq 
tekstler. 3. Administrativlik-huqıq islerine baylanıslı tekstler. 4. Publicistikalıq tekstler. 
5. Reklamalıq tekstler.
Tekstti túrlerge ajıratıwdıń jáne bir usılı – tildiń funkcional-stilistikalıq 
ózgesheligi. Tekstler funkcional-stilistikalıq ózgesheliklerine qaray ilimiy tekst (ilimiy 
miynetler, tezis, maqala, lekciya, pikirler), kórkem ádebiyat teksti, rásmiy is-qa
ǵ
azlar 
teksti (ma
ǵ
lıwmatnama, qarar, buyrıq, protokol, minezleme), Publicistikalıq tekstlerge 
bólinedi. Bizińshe, tekstlerdi tildiń stillik ózgesheligi tiykarında klassifikaciya islegen 
maqsetke muwapıq. V.G.Admoni klassifikaciyasın biykar
ǵ
a kiritpedik. Sebebi bul 
klassifikaciya ilimiy tiykar
ǵ
a qurıl
ǵ
an. Sakrallıq tekstler kóbinese kórkem ádebiyatta, 
óndirislik-texnikalıq tekstler ilimiy tekstler menen qatar qollanıl
ǵ
anlıqtan ilimiy 
tekstlerdiń ishinde qaralsa, administrativlik huqıq islerine baylanıslı tekstler rásmiy is 
qa
ǵ
azlar tekstlerinde ushırasadı. Reklamalıq tekstlerde jámiyetlik ma
ǵ
lıwmatlar 
berilgenlikten publicistikalıq tekstlerdiń ishinde úyrengen maqul dep esaplaymız.
Tekstlerdi túrlerge ajıratıwda olardıń jazılıw strukturası da názerde tutılıw kerek. 
Máselen arzanıń jazılıwında sintaksislik konstrukсiyalar qáliplesken turaqlı ornına iye. 
Al maqala yaki gúrrińde bunday strukturalıq qáliplesiw bolmaydı. Usınday 
ózgesheliklerine qaray tekstler tipologiyalıq jaqtan: 1) turaqlı strukturalı tekstler 
(ma
ǵ
lıwmatnama, dálalatnama, annotaciya) hám 2) erkin strukturalı tekstler (maqala, 
gúrriń, roman) dep te bólinedi. 
Tekst gápke qara
ǵ
anda úlken kólemdegi qatnas quralı, sóylew proсesiniń ónimi, 
anıq nızamlılıqlar tiykarında qáliplesken jazba til kórinisi. Kommunikaciya proсesinde 

---

23 
berilip atır
ǵ
an xabardıń kólemi de tekstler tipologiyası ushın tiykar boladı. Kishi 
kólemdegi xabar ıqsham túrdegi mazmundı, úlken kólemdegi xabar úlken kólemdegi 
mazmundı beredi. Demek, tekstte berilgen informaciyanıń kólemine qaray: 1) minimal
tekst 
hám 
2) 
maksimal 
tekst 
tiplerin 
ajıratıw 
orınlı.
Máselen, naqıl-maqal, tórtlikler, xat, ma
ǵ
lıwmatnama, arza, tilxat hám ta
ǵ
ı basqalardı 
minimal tekst dew múmkin. Roman, povest, monografiya, dissertaсiya, sabaqlıq, 
lekciyalardı maksimal tekstler sıpatında analizlew maqsetke muwapıq. Geybir 
izertlewshiler naqıl-maqal, hikmetli sózler, rásmiy is-qa
ǵ
azlar stiline kiriwshi ayırım 
túrlerdi olardıń kólemi hám dúzilisine qaray, gápke jaqınlı
ǵ
ınan kelip shıqqan halda 
kishi kólemdegi tekstler dep te ataydı. Ayırım miynetlerde tekstler kólemi ja
ǵ
ınan úshke 
bólinedi: kishi, orta hám úlken kólemli tekstler. Telegramma, ma
ǵ
lıwmatnama, arza, 
túsinik xat, isenim xat, da
ǵ
aza hám t.b. kishi kólemdegi tekstlerge kiredi. Orta 
kólemdegi tekstlerge ańız, qıssa, qosıq, dástan, poemalar kiredi. Úlken kólemdegi 
tekstlerge povest, roman, dramalıq shı
ǵ
armalar, trilogiyalar kiredi.
1
Biraq bul tárizde 
bóliw túsinbewshiliklerdi payda etedi. Ayırım dástanlar kólemi, ishki mazmunı ja
ǵ
ınan 
romannan úlken. Máselen, «Alpamıs», «Góru
ǵ
lı» sıyaqlı dástanlar kólemi hám 
mazmunı tárepinen úlken kólemdegi shı
ǵ
armalar esaplanadı. Yaki kishi kólemli 
qosıqlardı orta tekst esaplaymız ba? Ulıwma bul tárizde bóliw teoriyalıq tiykar
ǵ
a iye 
emes. Sonıń ushın da tekstti lingvistikada keń tarqal
ǵ
an ekige bólip izerlew tiykarında 
úyreniwdi logikalıq hám ámeliy tárepten maqsetke muwapıq boladı dep esaplaymız. 
Kórkem ádebiyatta minimal tekst degende bazı bir temanı jarıtıp beriwge 
arnal
ǵ
an, 
xalıq danıshpanlı
ǵ
ın sáwlelendiretu
ǵ
ın naqıl-maqallar, aforizmler, 
miniatyuralar, qosıq hám qosıqtan kishkene úzindiler ulıwma kishi kólemdegi temanı 
qamtıp alatu
ǵ
ın bir neshe gáplerden ibarat pútinlik túsiniledi. Teksttiń ishki tárepin 
mazmun pútinligi, sırtqı tárepin bolsa túrli formada
ǵ
ı baylanıslar, sintaksislik birlikler 
birlestirip turadı. Minimal tekst haqqında sóz etkende bir sózden ibarat tekst máselesi 
talaslı pikirlerdi payda etedi. Ayırım izertlewshiler tekst bir sózden de turıwı 
múmkinligin aytadı. Máselen, M.Hakimov «Ozbek ilmiy matnining sintagmatik va 
pragmatik xususiyatlari» temasında
ǵ
ı kandidatlıq dissertaсiyasında tómendegi pikirdi 
keltiredi. «Báhár...» Bul gápti kishi tekst dep esaplaw múmkin be? Bizińshe, bunı tolıq 
mánide kishi tekst dep esaplaw múmkin. Sebebi tamamlan
ǵ
an intonaciya menen 
aytıl
ǵ
an «Báhár» gápinde «tábiyattıń janlanıwı», «átiraptıń kóklemzarlasıwı» sıyaqlı 
jasırın máni bar. Sonıń ushın da, kishi tekstte pikir juwma
ǵ
ı óz sáwlesin tabadı. Kórinip 
tur
ǵ
anınday ataw gápti tekst dep kórsetiwine, tamamlan
ǵ
an intonaciya, jasırın máni, 
juwmaqlan
ǵ
an mazmunnıń bar ekenligin tiykar etip kórsetpekte. Lekin keltirilgen bul 
dálillerdi tekstti belgilewshi ózgeshelik dep qabıl etiwge bolmaydı. Sonday-aq, 
N.Turniyozovtıń «Matn lingvistikasi» dep atal
ǵ
an lekciyalar tekstinde tekst bir sózden, 
sóz dizbeginen, gápten ibarat boladı dep kórsetiledi. Biz bul túrdegi tekstlerdi tolıq 
mánide tekst dep ayta almaymız. Óytkeni tekst strukturalıq jaqtan gápten úlken 
sintaksislik pútinlik. Ya
ǵ
nıy tekst gáplerden quraladı. Jasırın máni sıpatında usınılıp 
atır
ǵ
an mániler sózdiń máni strukturası menen baylanıslı. Tiykarınan gápti ózinen keyin 
keletu
ǵ
ın túsindiriwshi yaki keńeytiwshi gápler menen bir pútinlikke aylan
ǵ
anda 
ǵ
ana 
tekst dep atasaq durıs boladı. Eger jasırın mánige qarap juwmaq shı
ǵ
aratu
ǵ
ın bolsaq, 
1
Қиличев Э. Матннинг лингвистик таҳлили. Бухоро, «Бухоро университети», 2000, 6-7-betler. 

---

24 
qálegen sózdi tekst dewimiz durıs boladı. Máselen, ana degen sózdi alatu
ǵ
ın bolsaq, bul 
sózdiń de jasırın mánileri júdá kóp. 
Maksimal tekst degende keń kólemdegi waqıyalardı jarıtıw menen júzege kelgen 
pútinlik názerde tutıladı. Kórkem ádebiyat stilinde gúrriń, povest, roman, epopeya 
sıyaqlı úlken kólemdegi shı
ǵ
armalar maksimal tekst esaplanadı. Maksimal tekst 
mikrotekstlerden quraladı. Eń kishi pútinlik abzaсqa, eń úlken pútinlik bolsa baplar
ǵ
a 
(bólimlerge) tuwra keledi. Bunday tekst quramında epigraf, sózbası (prolog), soń
ǵ
ı sóz 
(epilog) sıyaqlı qosımshalar da boladı. Olar shı
ǵ
arma mazmunı hám ideyasına, sonday-
aq, temanıń tańlanıwı hám jarıtılıwına baylanıslı ayırım máselelerge qosımsha túsinik 
bolıp keledi. Maksimal tekst sırtqı kórinisi ja
ǵ
ınan hár qıylı boladı. Máselen, 
K.Mámbetovtıń “Posqan el” atlı tariyxıy shı
ǵ
arması úsh kitaptan ibarat. Hár bir 
bólimge waqıya bolıp atır
ǵ
an jerge hám gáp kim yaki ne haqqında bolıp atır
ǵ
anına 
qarap atama beriledi. «Zobalań» dep atal
ǵ
an birinshi romanı «Sarayshıq saparı», 
«Arazlasqan a
ǵ
ayin», «No
ǵ
aylı eli» hám t.b. bir qansha baplar
ǵ
a ajıratılıp kórsetilgen.