P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

A ssotsiativ  psixologiya

B ekon  va  G o b b s d a n   b o sh lab   e m p irik   p six o lo g iy an in g   v azifalarid an  

biri  psixik  h o d isa la r  ta rk ib   to p g a n   e le m e n tla rn i  a n iq la sh d a n   ib o rat  edi. 

Y u q o rid a  ay tilg an d ay ,  B ekon  bilan  G o b b s   t a s a w u r   h a m d a   sezgini  s h u n ­

d a y   e le m e n tla rd ir,  d e b   h iso b lad ilar.  P six o lo g lar  psixik  e le m e n tla r  m u ­

rakkab stru k tu ra   (ta rk ib )  va ja ra y o n la rg a  b irik ish id a b o 'y su n a d ig a n  q o n u n - 

larn i  to p ish g a   in tild ila r.  M a salan ,  G o b b s  psixik  h o d isalar  in tilish   va  q o - 

ch ish   q o n u n ig a  b o 'y s u n a d i,  d eb   h isoblagan.

XV III 

asrning  ikkinchi  y arm id a  ingliz  psixologlari  Y um   va  G a rtli  h a r 

xil  psixik  h o d isalar  va  e le m e n tla r g ‘oya  ta s a w u rla rn in g   yaxlit  boMib  b irla - 

shishining  asosiy  q o n u n i  sifatida  assotsiatsiyalar  haqidagi  ta ’lim o tn i  ilgari 

surdilar.  A ssotsiatsiyalar haqidagi b u n d ay  t a ’lim o t  b ir vaqtda  idealistik,  h a m  

m aterialistik  y o ‘n a lish d a   paydo  boMdi.  Id ealistik   y o ‘nalishning  vakili  (va 

u m u m an  assotsiativ o q im n in g  asoschisi)  D avid Y um  (1711—1776) edi.  U ning 

t a ’lim otiga  k o ‘ra,  o n g n in g  b arch a m urakkab h odisa va m ahsullari va o 'z in in g  

«m en»  ekanligini  ( o ‘z - o ‘zini)  anglash,  o 'z a ro   tash q i  b o g 'lan ish lar —  asso t­

siatsiyalar b ila n   b o g 'la n g a n   « ta sa w u r  birikm alari»  d ir,  xolos.

M a terialistik   o q im n in g   vakillari  D avid  G a rtli  (1 7 0 5 -1 7 5 7 )  va  u n in g  

sh ogirdi  J o z e f   P ristli  (1 7 3 3 —1804)  ed ilar.  U la r  assotsiativ  ta s a w u rla m i 

m iyadagi  fiziologik  b o g 'la n is h la rg a   te n g la s h tirib   q o 'y d ila r.  G a rtli  p s i­

xologiyaga  ru h n in g   fizikasi  d e b   qarad i.

Pristli  b a rc h a   psix ik  ja ra y o n la r  m iy a n in g   te b ra n ish la rid ir,  d eb  ja r  so l­

di.  U  psixik  va  fizik  h o d is a la r  o 'rta sid a g i  p rin sip ia l  farqni  in k o r  q ild i  va 

psixologiyaga  fizio lo g iy a n in g   b ir  qism i  d e b   q a rad i.

---

A sso tsiatsiy alar  va  u la rn in g   in so n   psixik  faoliyati  ta rk ib id ag i  m u h im  

roli  h a q id a   t a ’lim o t  X IX   a srd a  ju d a   ken g   ta rq a ld i.  E m p irik   psix o lo g iy a­

ning ich id a «assotsiativ psixologiya»  deb  atalg an  alo h id a oqim   p ay d o  b o 'ld i. 

Bu  o q im   X IX   asrn in g   u c h   ch o rag i  m o b a y n id a   h u k m ro n   m av q ein i  egallab 

qoldi.  X IX   a srd a   assotsiativ  p sixologiyaning  ta ra fd o rla ri  A n g liy ad a  Je m s 

M il  (1773—1836),  J o n   S ty u art  M il  (1806—1873),  A lek san d r  B en  (1 8 1 8 — 

1903),  G e rb e rt  S p e n se r  (1820—1903)  edilar.  B ularga  F ra n siy a d a   T .  R ibo 

(1829—1916),  G e rm a n iy a d a   T e o d o r  S igen  (1862—1950)  larn i  va  q ism a n  

Y ulius  E b b in g au zn i  (1850—1909)  h am   kiritish  m u m k in .

A ssotsiativ  psixologiyaning  vakillari  b a rc h a   m u rak k ab   psixik ja ra y o n ­

la r  (x o tira,  ta fa k k u r  va  n u tq ,  xayol  va  iroda)  b ir  xil  b irla m c h i  psixik  e le ­

m e n tla r  boMgan  sezg ilard an   va  u la rn in g   nusxasi  boMgan  ta s a w u rla rd a n  

hosil  boM adilar,  d eb   d a ’vo  qildilar.  A yrim   sezgi  va  ta s a w u r la r  asso tsiatsi- 

y a la m in g   q o n u n la rig a   b in o a n ,  o 'z a r o   m exanik  bogM anishlar  bilan  b ir- 

la sh a d ila r.  M a s a la n ,  x o tira   ja ra y o n la ri  a sso tsia tsiy a la rg a   te n g la s h tirib  

q o 'y ila d i,  y a ’ni  esd a  q o ld irish   yangi  asso tsiatsiy alar  hosil  q ilish d ir,  esga 

tu sh irish   esa  a w a l  m u sta h k a m la n g a n   asso tsiatsiy alarn in g   jo n la n is h id ir. 

A sso tsian istlam in g   fik rich a,  ta fa k k u r  ru h n in g   alo h id a   b ir  q o b iliy ati  yoki 

m axsus  psixik  qobiliyati  em as,  ta fa k k u r  h a m   faqat  ta s a w u rla rn in g   a sso t­

siatsiy alar  q o n u n ig a   b in o a n   h a ra k a tla n ish id ir.  M asalan ,  m u h o k a m a   faqat 

ikkita  ta s a w u rn in g   assotsiatsiyaga  b in o a n   bogM anishidir.  B u n d a  o n g n in g  

b o sh q a  m o m e n tla ri  y o 'q .  X ulosa  c h iq arish   ikki  yoki  b ir  q a n c h a   h u k m - 

larn in g   assotsiatsiyasidir,  b u la rd a n   h am   assotsiatsiya  b o 'y ic h a   yangi  h u k m  

hosil  q ilin a d i,  y a ’ni  xulosa  ch iq a rild i.  T u s h u n c h a la r  h am   s o 'z la rn in g   bir 

q a n c h a   o 'z a r o   o 'x s h a s h   t a s a w u r l a r   b ila n   b o 'l g a n   a s s o ts ia ts iy a s i 

(b o g 'la n ish i)d ir,  deb  t a ’riflanadi.

A ssotsiativ  psixologiya  v ak illarin in g   fikricha,  n u tq   ham   ta s a w u rd ir. 

M asalan ,  E b b in g au zn in g   ay tish ic h a ,  n u tq   bu  «ikki  e le m e n tn in g »   m u s­

ta h k a m   assotsiatsiyalari  b o 'lib   q o ‘shilish\d\x',  b ir to m o n d a n ,  s o 'z   va g a p la r- 

ning  m a ’no lari  b ila n ,  ikkinchi  to m o n d a n ,  esa  s o 'z   va  g a p la rn in g   n a rsa la r 

b ilan  b irik ish id ir.  G a p   va  s o 'z la rn in g   h aq iq iy   m o h iy ati  n u tq   o rg a n la ri 

faoliyati  tufayli  hosil  boM adigan,  « o hang  va  sh o v q in lar» d an   va  bu  faoliyat 

natijasida  h a ra k a t  va  h o la tn i  se z ish d a n ,  y a ’ni  esh itu v   va  k in e ste tik   yoki 

n u tq   t a ’siro tla rid a n   ib o ratd ir.

Q ayd  q ilin g a n   h a r  ikkala  s o 'z   e le m e n tla ri  ham   o 'z a ro   m u sta h k a m  

a sso tsiatsiy alar  b ilan   bogM angan,  d eb   t a ’kidlaydi  E bbingauz.  N u tq   ja r a ­

y o n larid a,  y a ’ni  fikrning  sh a k llan ish id a,  fikrni  o 'z g a la rg a   b ayon  q ilish d a 

va  o 'z g a la rn in g   fikrini  o 'z la sh tirish d a   assotsiativ ja ra y o n la r,  alo h id a   ta sa v - 

vurlar,  x u su san   s o 'z la rn in g   asosiy  e le m e n tla ri  boMgan  h arak at  (k in e te tik ) 

ta s a w u rla r  b ila n   to v u sh   ta s a w u rla ri  o 'rta s id a   bogM anishlar  hosil  boMadi. 

N u tq   m a x su s  fu n k s iy a   s if a tid a   t a f a k k u r   b ila n   ta s h q i  —  a s s o ts ia tiv  

b o g 'la n ish la rd a n   tash q ari  h ec h   q a n d a y   m u n o sa b a td a   boM maydi.

---

Bu  psixologlam ing  t a ’lim otiga  k o cra,  d iq q at  ongim izda  qolgan  b arc h a  

ta sa w u rlam i  siqib  chiqargan,  qandaydir b itta   ta sa w u rla r guruhining  h u k m ­

ron  boMishi  bilan  izohlanadi,  em otsiyalar  xush  va  noxush  hislarni  anglash 

bilan  birlashgan  sezgi  h am d a  tasaw u rlarn in g   yig‘indisidir va  hokazo.  A ssot- 

sionistlar  inson  shaxsining  o ‘zini  ham   o ‘z  tanasini  sezishga  va  shu n g a  m os 

keladigan tasaw u rlard a  («tasaw urlar birikm asi»ga) asoslangan a n ch a b arq aro r 

va doim iy psixik hodisalar komplekslari deb tushundilar. Assotsiativ psixologiya 

vakillarining  xizm ati  sh u n d an   iboratki,  u lar