P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Maktabda  ta’lim jarayonida  nutqning  o‘sishi

Bolalar nutqining o'sishida  ularning  maktabda  o'qishi,  ayniqsa,  katta 

rol  o'ynaydi.

Bola  maktabga  kirmasdan  oldin  o'zi  qanday  gapirayotgan!igi  ustida 

o'ylab  o'tirmasdan,  o'z  nutqidan  aloqa  va  bilish  vositasi  tariqasida  foy­

dalanadi.

Maktabda  esa  bola  gaplashayotgan  til  o'qitiladigan  va  o'rganiladigan 

ilm boMib qoladi.  Maktabda o'qiyotgan bola o'z ona tilining grammatika- 

si  bilan  shug'ullanish  natijasida,  o‘z  nutqini grammatika  qoidalariga  mu­

vofiq  sur’atda  ongli  ravishda  tuzishni  o'rganadi.  Grammatikani  o'qib 

o'rganish  jarayonida  bola  nutqining  fonetika jihati  aniqlanadi,  nutqning 

morfologiya jihati  to'g'ri  boMib boradi,  nutqning sintaksis tuzilishi  ancha 

takomillashadi.

---

Nutqning ayrim jihatlariga xos boMgan bu sifatlar faqat grammatikani 

o'qib  o'rganish  natijasidagina  o'sib  qolmasdan,  balki,  shu  bilan  birga, 

maktabda  o'qitilayotgan  boshqa  fanlarning ta’siri  ostida ham  o'sadi.

Maktabda  o'qitilayotgan  hamma fanlarni  o'rganish  va  shu  faniar bi­

lan  shug'ullanish  jarayonida  o'quvchi  nutqining  lug'at  boyligi  boyiydi, 

so'zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi,  har qaysi so'zning,  har 

qaysi terminning ma’nosi aniqlanadi. Adabiyot darslari bilan shug'ullanish 

o'quvchilar  nutqining  o'sishiga,  ayniqsa,  katta  ta’sir  qiladi.  O'quvchilar 

adabiyot  darslarida  to'g'ri  tuzilgan nutqning eng yaxshi namunalari bilan 

tanishadilar.

Tilga doir maxsus mashg'ulotlarda, shuningdek, boshqa fanlarni o'qitish 

vaqtida, o'qituvchilar o'quvchilar oldiga o'z  nutqlarini muayyan talablar­

ga javob beradigan  qilib tuzish,  masalan,  muayyan savolga to'liq va keng 

javoblar berish, muayyan reja asosida hikoya qilib berish, bir narsani hadeb 

takrorlayvermaslik,  ravon  tuzilgan,  to'liq  gaplar  bilan  to'g'ri  gapirish  va 

boshqa  shu  kabi  vazifalarni  qo'yadilar.

Bolalaming  yozma  nutqni  egallashlari  ularning  nutqini  o'stirishda 

muhim bosqich boMadi. O'quvchi yozma nutqni to'g'ri tushunishni  o'rganib 

oladi,  o'z fikrlarini yozma  nutq  holida bayon  qilish va boshqalarga tushun- 

tirishni  o'rganadi.  Kitob o'qish va,  ayniqsa,  o'zidagi  fikrlarni yozma tarzda 

ifodalab,  bayon qilib berish  tilning grammatika tuzilishini egallamoq  uchun 

katta  ahamiyatga  egadir.  Yozma  bayon  qilish  vaqtida  fikrni  to'liq  tushun- 

tirib  berish  zarurligi  o'quvchini  o'zi  yozayotgan  narsaning  mazmunigagi- 

na  diqqat  berib  qolmasdan,  balki,  shu  bilan  birga,  o'zining  qanday  qilib 

vozayotganiga  ham  e ’tibor  berishga  majbur  qiladi,  uni  o'zi  yozgan  fikrni 

qayta-qayta o ’qib, o 'z  nutqini  analiz qilib ko'rishga  majbur qiladi.  0 ‘quvchi 

yozib  bayon  qilayotganida,