P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

III.  IDROKNING  FAOLLIGI VA  KUZATISH

Idrok jarayonlari  faqat  tevarak-atrofdagi  narsalarning  sezgi  organla­

rimizga  ta’sir  qilib  turishlari  natijasidagina  emas,  balki  shu  bilan  birga 

idrok  qilayotgan  odam  o'zining  olamni  bilish  va  amaliy  faoliyatida  yon 

atrofidagi  narsalarga ta’sir ko'rsatishi  natijasida  ham vujudga  keladi.

Idrokning  faolligiga,  awalo  unga 

bog'liq

  bo'lgan  hissiy 

k ec h in m a la r 

sabab bo'ladi.  Bu  his-tuyg'ular,  awalo shu  paytdagi  idrok tarkibiga kira­

digan  sezgilaming  emotsional  (hissiy)  tomonidan  iborat  bo'ladi.  Idrok 

qilinayotgan  narsa  va  hodisalar  to'g'risida  o'tmishda  tug'ilgan  taassurot 

va  fikrlar bilan  bog'liq  hissiyot  ham  shu jumladandir.  Ko'pincha  odam­

ning idrokiga shu paytda kechirayotgan bironta hissiyoti — shodligi, xush- 

chaqchaqligi,  g'amginligi,  tajangligi  va  boshqa  shu  kabi  tuyg'ulari  ta’sir 

qilib,  idrok  qilinayotgan  narsa  yoki  hodisaga  ma’lum  bir tus  beradi.  Shu 

sababli,  kishining ta’bi xiralik vaqtida tabiat  manzaralari  unga allaqanday 

g'amgin, ma’yusdek ko'rinadigan bo'lsa, ta’bi chog' vaqtida gullar «kulib» 

turganday,  hamma  yoq  «quvnoq»  dek  ko'rinadi  va  hokazo.

His-tuyg'ular idrok mazmunini jonli, yorqin qiladi,  idrokni ma’lum bir 

tomonga  yo'naltiradi.  His-tuyg'ular  idrokning  faollik  darajasini  kuchay- 

tiradi,  idrok sharoiti  bo'lgan  boshqa psixik jarayonlarning  ildamlik  daraja­

siga ta’sir qiladi: bu jarayonlarni tezlatadi yoki susaytiradi. Idrok bilan bog'liq 

hislar, jumladan,  xayol jarayonlarini qo'zg'atib faollashtiradi.  Masalan,  ki­

shi  qattiq vahimaga tushganda  har bir arzimagan  narsadan  ham  xavfsiray- 

veradi, oddiy,  arzimagan narsa ham nazarida allaqanday — dahshatli tuyu- 

ladi  yoki  kishi  qattiq,  xushvaqtlikda  o'zini  har narsadan  mamnun  sezadi, 

oddiy,  arzimagan  narsalardan  ham  zavqlanaveradi,  shuning  uchun  ham: 

«qo'rqqan  ko'zga qo'sh  ko'rinar»  yoki  «guli-gun xayol»  deydilar.

Idrok jarayonlaridagi  diqqat  g'oyat  katta  ahamiyatga  egadir.  Diqqat

99

---

idrokning  faolligini  oshiradi  va  idrokning  mukammal,  raso  va  ravshan 

bo'lishiga  xizmat  qiladi.  Diqqat,  faollik  darajasiga  qarab,  ixtiyorsiz  va 

ixtiyoriy bo‘lmog‘i  mumkin,  shu sababli  idrok ham  ixtiyorsiz va  ixtiyoriy 

bo‘imog‘i  mumkin.

Muayyan  bir  obyektni  oldindan  maqsad  qilib  olmasdan  va  maxsus 

tanlanmasdan,  kuch  sarf etmasdan  idrok  qilish jarayoni