P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

I I .   I D R O K N I N G   M U R A K K A B L IG I

Idrok  murakkab  psixik jarayondir.  Bu  murakkablik,  awalo  shundan 

iboratki,  har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi.  Masa­

lan,  qovunni  idrok  qilish  uning  shaklini  (uzunchoq va  hokazo),  rangini 

(ko‘k,  oq va hokazolarni)  sezish  — bu  ko'rish sezgilar idrok,  hidini sezish 

(hid sezgilari),  shirin,  chuchukligini sezish  (maza sezgilari),  og'ir-yengil- 

ligini, qattiq-yumshoqligini sezish (muskul sezgilari) va boshqa sezgilardan 

tarkib topadi.  Idrok qilishda analiz yordamida ajratilgan shu ayrim sezgi­

lar (retsepsiyalar)  idrokning  retseptiv tomonini  tashkil  qiladilar.

Shu  xossalarning jamini  sezishdan  idrok  qilayotgan  narsaning  dast­

labki bevosita obrazi hosil bo'ldi, bu idrokning 

perseptiv 

tomonini tashkil 

qiladi.  Bunda  shu  xossalar  narsaning  o'zida  qanday  bog'langan  bo'lsa, 

ayni shu tarkibda seziladi.  Shu sababli  idrok qilinayotgan narsaning dast­

labki obrazi ham sezgilaming mexanik jami (yig'indisi)dan iborat bo'lmay, 

balki  yaxlit,  bir butun  bo'ladi.

Idrokning  nerv-fiziologik  mexanizmlari  ham  sezgilardagiga  qaraganda 

ancha murakkabdir.  Idrokning fiziologik asosi bosh miya po'stining analiz - 

sintez faoliyatidan iborat bo'lib, bu faoliyat sezgi organlarimizga ta’sir qilib 

turadigan narsa yoki hodisaning bitta xossasi bilan emas, balki bu xossalar­

ning jami, butun bir kompleksi bilan vujudga keladi. Idrokning nerv-fiziologik 

mexanizmi  narsalar  xossalari  jamining  ta’siri  bilan  hosil  bo'ladigan  mu­

vaqqat bog'lanishlar sistemasidan  iboratdir.  Har bir narsadagi xossalarning 

shu jamiga qarab,  biz  narsalarni  bir-biridan  farq qilamiz.

l.P.  Pavlov  qilgan  tajribalardan  ma’lum  bo'Idiki,  agar  analizatorga 

bironta yakka qo'zg'ovchi emas, balki qo'zg'ovchilarning jami muntazam 

ta’sir qilib tursa, bundan tug'iladigan reaksiya har bir qo'zg'ovchining o'z 

xususiyatiga  qarab  emas,  balki  bu  qo'zg'ovchilarning  o'zaro  qanday 

bog'lanishiga,  o'zaro  munosabatiga  qarab tug'iladi.  l.P.  Pavlov bu  hodi­

sani  munosabat  refleksi  deb  atadi.

Bunday  bog'lanishlarning  ko'rish  analizatorida  hosil  bo'lishi,  masa­

lan,  muayyan  bir  figuralarning  qanday  rang  bilan  chizilganligi  va  katta-

96

---

kichikligidan qat’i nazar, ulaming konturlarini  topib olishga imkon bera­

di.  Bunday bog‘lanishlarning  eshitish  analizatorida  hosil  bo'lishi  bironta 

kuyning baland yoki  past  (ingichka yoki yo'g'on)  tonda ijro  qilinishidan 

qat’i  nazar, uni tanib olinishiga (bir xilda idrok qilinishiga)  imkon beradi. 

Munosabat  refleksi  narsaning  ayrim  xossalarining  o'zaro  obyektiv 

bog'liqligini  aks ettirishdan  iboratdir.