15
filosofiyasında javhar (substanciya) hám oraz (akcidenciya) atamaları qollanıldı.
Substanciya, javhar atamaları tikkeley baqlawda berilgen bir qansha materiallıq
nárseler tiykarında jasırınǵan hám olardıń hár birinde tákirarlanatuǵın ulıwma
tiykar, negizdi, al akcidenciya, oraz atamaları
bolsa belgili bir tiykar, negizdiń
tikkeley baqlawda seziw aǵzalarımız benen túsiniletuǵın bir qansha materiallıq
kórinislerin sáwlelendiredi.
Aristotel filosofiyasınıń dawamshısı bolǵan Farabiy bul haqqında
tómendegidey jazadı: «Júdá kóp qarama-qarsılıqlar bir-birin almastırıp turadı. Usı
tanovoblarda (almasıp turıwlarda) bir ózgermeytuǵın turaqlı nárse bar. Ol usı
almasıp turıwlardı saqlap turadı hám olarǵa sińip ketedi. Zatlar bir-birlerine erip
hám ózgerip turǵan halında turaqlı bolıp keletuǵın nárse «javhar» («substanciya»)
dep ataladı. Awmasıp, ózgerip turıwshı nárseler «oraz» («akcidenciya») delinedi».
Teoriyalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı I.Kant ta qarama-qarsılıqtı tán alǵan
halda, substanciya tájiriybe maǵlıwmatların sintezlestiriw tiykarında payda etilgen
oylawdıń abstrakt forması ekenin atap ótedi. Onıń pikirinshe, substanciya sonday
bir turaqlı nárse, barlıq ótkinshi, turaqsız nárseler oǵan salıstırǵanda ǵana
anıqlanadı.
Dialektikalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı Gegel bolsa substanciya ataması
astında «absolyut ideya», «absolyut ruwx»tı túsinedi hám onı nárselerdiń
áhmiyetli, ózgeriwsheń, rawajlanıwshı tárepleriniń bir pútinligi sıpatında
talqılaydı. Ol substanciyanı bir waqıttıń ózinde hám rawajlanıwshı ideya – negiz,
hám subyekt, yaǵnıy ózin ózi tuwdırıwshı tiykar, hám usı rawajlanıwdıń momenti
sıpatında qaraydı.
Sufizm filosofiyasında substanciya hám akcidenciya qatnası zat hám tazohir
(tajalli) atamaları menen ańlatıladı. Zat gá siymurıq, gá gózzal patsha, gá súyikli
yar; tazohir (tajalli) bolsa quslar, gózzal patshanıń aynadaǵı kórinisi, ashıq sıyaqlı
tımsallar arqalı beriledi. Álem ayna (mirot) sıpatında qaraladı hám álemdegi biziń
seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın barlıq konkret nárseler zattıń (substanciyanıń),
yaǵnıy Allanıń aynadaǵı sáwlesi, túrli kórinislerde jılwalınıwı dep qaraladı.
Dialektikalıq filosofiya substanciyanıń ózgermes ekenin tán alıwshı filosoflar
pikirlerine sın kózqarasta qatnas jasaydı hám onı mudamı rawajlınıwshı mańız,
dúnyanıń tiykarı, materiya sıpatında bahalaydı.
Til sisteması hám funkciyasına áne usı kózqarastan qaralǵanda
seziw
aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın, tikkeley baqlawda berilgen tillik bólekler sóylew
birlikleri, bir túrdegi bir qansha sóylew birliklerge tán ulıwma, olardıń hár birinde
tákirarlanıwshı tiykar til birlikleri sanaladı. Til birlikleri ulıwmalasqan, tiykar,
abstrakciya bolıp, tikkeley baqlawda olardıń hár biri bir qansha kórinislerde kózge
taslanadı.
Materiallıq álemniń tiykarında jatqan ulıwma tiykardı izlew materiya
haqqındaǵı pikirler rawajlanıwına alıp keldi.
Filosoflardıń atap ótiwinshe, ulıwma materiya obyektlerdi abstraktlastırıw
hám pikirdiń jemisi esaplanadı. Sebebi álemde «ulıwma materiya» emes, al
materiyanıń kórinisleri ushıraydı.
16
Demek, tikkeley baqlawda berilgen materiallıq obyektlerge tán ulıwma
qásiyetlerdiń kompleksi materiya. Materiya óziniń bar ekenligin esapsız
qásiyetleri, ózgeshelikleri arqalı sáwlelendiredi. Demek, substanciya hám materiya
bir túsiniktiń eki túrli filosofiyalıq táliymattaǵı kórinisleri esaplanadı.
Bar ekenlikti substancional túsiniw obyektiv bolmıstı belgili bir qásiyet hám
qatnaslardan ibarat nárseler kompleksi sıpatında qaraw esaplanadı.
Áne usınday kózqaras til biliminle V.Gumboldt, F.de Sossyur sıyaqlı alımlar
tárepinen sóylew iskerligin sistema-funkciya principi tiykarında til hám sóylew
qarsılıǵında úyreniwge alıp keldi, nátiyjede til birlikeri menen sóylew
birlikleri
izbe-iz ráwishte parıqlanadı.
F.de
Sossyurdıń til-sóylew qarama-qarsılıǵı haqqındaǵı kózqarasın
strukturalıq til biliminiń tiykarı sıpatında qaraǵan hám strukturalizmniń
Kopengagen mektebine (glossematikaǵa) tiykar salǵan L.Elmslev substanciya
atamasın basqashalaw mánide qollaydı.
Ol substanciya túsinigin forma túsinigine qarama-qarsı qoyadı.
Biraq
substanciya ataması astında negiz, tiykardı emes, kerisinshe, onıń
tikkeley
kóriniwin, seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın materiallıq kórinislerdi túsinedi.
Alımnıń atap ótiwinshe, belgili bir máni túrli materiallıq qurallar járdeminde
sáwleleniwi múmkin. Máselen,
Do'stlaringiz bilan baham: