O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Po‟latlarni sementitlash 
             Sementitlash  -  pо‟latning  sirtqi  qatlamini  uglerodga  tо‟yintirishdan  iborat.  Masalan,  kam 
uglerodli (0,1...0,3 % С) pо‟lat buyumlarning sirtqi qatlami uglerodga tо‟yintirilganda sirtining qattiqligi 
oshib,  ichki  qismi  yumshoq  va  qovushoqligicha  qoladi.  Bu  esa  tegishli  detalni  zarbiy  kuchlar  ta„siriga 

---

 
 
 
68 
chidamli,  kam  yeyiladigan  qiladi.  Odatda,  tarkibida  0,08  –  0,3%  C  bo‟lgan  uglerodli  yoki  legirlangan 
po‟latlar sementitlanadi. 
            Sementitlash  Ac
3
  krirtik  nuqtasidan  yuqoriroq  haroratgacha  (930-950
0
C)  qizdidirilib,  uglerodga 
boy  bo‟lgan  to‟yintiruvchi  muhitda  amalga  oshiriladi.  Bunda  po‟lat  sirtining  qattiqligi  ortadi  (58  –  60 
HRC), o‟zagi esa qovushoqligicha qoladi. 
Tishli  gildiraklar,  porshen  barmoqlari,  vallar,  о‟qlar,  richaglar,  chervyaklar,  podshipnik  qismlari  kabi 
detallar sementitlanadi.  
               Pо‟latni  sementitlash  uchun  uglerodga  boy  muhitdan  foydalaniladi.  Bu  muhit    karbyurizator 
deb ataladi. 
Sementitlash jarayoni qattiq, suyuq va gazsimon karbyurizatorlarda amalga oshirilishi mumkin.  
            Qattiq  karbyurizatorda  sementitlash  uchun  tarkibi  70  %  pista  kо‟mir,  20-25%    bariy  karbonati, 
2,5…3,5  %  kalsiy  karbonatidan  iborat  aralashma  bilan  yashikka  joylashtirilgan  detallar  kо‟miladi-da, 
yashikning  qopqog‟i  yaxshilab,  havo  kirmaydigan  qilib  berkitiladi  va  harorati  930…950 
0
C  bо‟lgan 
pechda  5…10  soat  davomida  qizdiriladi.  Odatda,  har  bir  soatda  buyumning  0,1  mm  qalinligi 
sementitlanadi; tо‟yintirilgan qatlamda uglerod miqdori 0,95…1,1%   ga yetadi. 
             Gazsimon karbyurizatorda sementitlash usulida kо‟p uglerodli gazlardan, masalan, uglerod (II) - 
oksid, tо‟yingan uglevodorodlar (С
n
H
2n+2
) va tо‟yinmagan uglevodorodlar (С
n
H
2n
) dan foydalaniladi. 
            Gazsimon  karbyurizatorda  sementitlash  uchun  detallar  pechning  germetik  berkitiladigan 
kamerasiga joylashtiriladi va 920…950 
0
C gacha qizdirilib, ularning ustidan gaz о‟tkaziladi. Bu jarayon 
6…9 soat davom ettirilsa, detallarning 1,2…1,6 mm qalinlikdagi sirtqi qatlami uglerodga tо‟yinadi. 
Bu usulning qattiq karbyurizatorda sementitlashga nisbatan kо‟pgina afzalliklari bor. Bunda kerakli 
qatlam  qalinligini  ta„minlash  oson,  jarayonni  bajarish  vaqti  kam,  uni  mexanizatsiyalash  va 
avtomatlashtirish  imkoniyati  mavjud,  ish  joyi  toza  saqlanadi,  sementitlash  uchun  maxsus  uskunalar 
qо‟llanilmaydi,  shu  pechdan  foydalanib  sementitlangan  detalni  tо‟g‟ridan-tо‟g‟ri  toblash  mumkin  va 
hokazo. 
Suyuq muhitda sementitlash  detallarning sirtqi qatlamlarini uglerodga tо‟yintirib, yupqa - 0,5 mm 
gacha  qatlam  olishda  foydalaniladi.  75…85%  Na
2
CO
3
,  10…15%  NaCl  va  5…10%SiC  tarkibli 
aralashmani  820…850
0
C  haroratgacha  qizdirib,  suyultirib,  sementitlanadigan  buyumni  shu  muhitga  2 
soatgacha  botirib  turilsa,  0,50  mm  gacha  qatlam  uglerodga  tо‟yinadi.  Aralashmada  SiC  va  Na
2
CO
3  
bо‟lganligidan vannada qu‟yidagicha reaksiya boradi:         
2Na
2
 CO
3
+ SiC = Na
2
 SiC +Na
2
O+2СO+С 
Bu  usulda  ishlatiladigan  tuzlar  zaharli  emas,  jarayon  tez  о‟tadi,  detallarning  sirti  toza  chiqadi. 
Sementitlangan detallar toblanib, bо‟shatiladi. 
Kam  ma„suliyatli  detallar  bevosita  pechdan  chiqarilgandan  sо‟ng  toblanib,  past  haroratda 
(150…170 
0
C) bо‟shatiladi. 
Muhimroq  detallar  sementitlangan  keyin  havoda  sovitiladi  va  850…900
0
C  gacha  qizdirilib, 
toblanadi.  Shunday  qilinganda  detall  о‟zagining  donalari  maydalanadi.  Toblangan  detalning  sirtqi 
qatlamining  strukturasi  mayda  ninasimon  martensit,  ozroq  qoldiq  austenit  va  sementitdan,  о‟zagining 
strukturasi esa mayda donalardan iborat bо‟ladi. Sо‟ngra pо‟lat bо‟shatiladi. 
Juda  muhim  detallar  2  marta  toblanadi.  Birinchi,  850…900 
0
C  dan  moyda  yoki  havoda  toblanib, 
buyumning  о‟zagining  donalari  maydalashtiriladi,  sо‟ngra  esa  760…800
0
C  da  toblanib  yuza  qismida 
qattiqligi  yuqori  bо‟lgan,  mayda  donali  martensit,  о‟zak  qismi  esa  chala  toblanib,  sorbit  bilan  ferrit 
strukturalari aralashmasi hosil qilinadi. Sementitlanib, toblangan uglerodli pо‟latlarning yuza qatlamining 
qattiqligi 60…64 НRC ga, legirlangan pо‟latlarniki esa 58…61 НRC ga yetadi.